Begin december kwam een groep van zo’n 30 experten in zee- en kustvogels van de Noordoost-Atlantische Oceaan en Baltische zee bijeen in de InnovOcean Campus in Oostende. De Joint OSPAR/HELCOM/ICES Working Group on Seabirds, of JWGBirds zoals de groep kortweg heet, werkt momenteel hard aan het onderdeel ‘zeevogels’ van het OSPAR Quality Status Report dat volgend jaar – na een tussentijd van 13 jaar – verschijnt. Testerep Magazine sprak met Eric Stienen, een van de twee Belgische vertegenwoordigers in de groep, over de eerste bevindingen en grootste zorgen. Want hoe is het anno 2022 met de zeevogels gesteld?
Vogeltellingen
Zeevogels verblijven bijna voltijds op zee: van eten tot slapen. Enkel om te broeden verblijven ze voor een korte periode aan land, in dense broedkolonies. Dat is hét moment voor vogeltellers om een kijkje te nemen en een idee te krijgen van de grootte van de populatie en hun broedsucces. De tellingen tijdens de korte, intense broedperiode combineren de experten met tellingen van rustende en fouragerende vogels in de kustzone. Sinds kort vullen sommige landen, zoals België, Nederland en Duitsland deze tellingen aan met gelijkaardige tellingen van verder op zee.
De deelnemende landen leggen hun data vervolgens bijeen en laten er modellen op los, om het grotere plaatje en trends te kunnen zien. Als de uitkomst van de indicator voor een bepaalde soort op “rood” slaat, betekent dit dat het met die soort al een 5 à 6 tal jaar op rij niet goed gaat. Zeevogels kennen immers typisch goede en slechte jaren, en toenames of terugvallen zijn niet altijd direct zichtbaar in de tellingen. De zeevogelmodellen zijn er dan ook op voorzien om pas na opeenvolgende slechte jaarresultaten alarm te slaan.
Code rood
Momenteel staan de indicatoren op rood voor duikende zeevogelsoorten (‘plunge divers’). Denk hierbij aan meeuwen en sternen die visjes vanuit de lucht spotten en met de kop vooruit het water in duiken. “De precieze oorzaak van hun sterke achteruitgang kennen we nog niet,” zegt Eric Stienen (INBO), “maar het heeft zeker te maken met een lagere beschikbaarheid van pelagische visjes zoals haring en sprot, het hoofdvoedsel van deze vogels. Mogelijk hebben die vissen last van de klimaatverandering of worden ze momenteel te sterk overbevist.”
Ook hoog op de agenda staan een 10-tal soorten waarmee het heel slecht gaat, en waarvoor er gerichte behoud- en herstelmaatregelen zijn uitgewerkt. Op die lijst staan o.a. de buissnaveligen (‘tubenoses’) waartoe de stormvogels en de albatrossen behoren. Zij leven op open zee en zijn vaak slachtoffer van de longline visserij; een techniek waarbij vissers vislijnen uitzetten waaraan vele haken hangen. De vogels duiken naar het lekkere aas (vb. pijlinktvis), slikken de haak in en gaan mee de dieperik in waar ze verdrinken. Andere soorten zoals Stellers eiders wordt dan weer vooral gevangen in staande netten. Nog op de kwetsbare lijst staat de drieteenmeeuw. Deze soort staat zwaar onder druk, omdat die zich uitsluitend voedt met zandspiering. Een vissoort waarmee het door een combinatie van klimaat en visserij niet goed gaat.
Als een soort code rood krijgt, is dat een krachtig signaal aan het beleid om actie te ondernemen. Zeker nu de indicatoren gekoppeld zijn aan de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie, gericht op een hoge bescherming van het zeemilieu. “Het is en blijft een traag proces om vanuit onze tellingen tot actie te komen. Maar als wetenschapper is het onze taak om deze cruciale data te blijven aanleveren. Het is een van de knoppen waarop we kunnen duwen,” zegt Eric, ter motivatie voor zijn 22 jaar lange inzet in deze werkgroep.
Ook aan onze kust – zoals hier in het natuurreservaat IJzermonding in Nieuwpoort – vielen heel wat vogelgriepslachtoffers deze zomer.
Vogelgriep is grootste zorg
Maar wat de vogelaars het meeste zorgen baart is de vogelgriep die lelijk huishield in de broedkolonies afgelopen zomer. De huidige extreem besmettelijke variant van het vogelgriepvirus ontstond in 1997 in een kippenkwekerij in Zuidoost-Azië en sloeg over op wilde vogels in de Euraziatische regio. Initieel circuleerde het virus enkel in de wintermaanden en waren vooral ganzen en eenden het slachtoffer. Maar recent paste het virus zich aan, waardoor het ook actief blijft in de warme zomermaanden. Laat dat nu net het broedseizoen zijn van vele Noordoost-Atlantische kust- en zeevogels.
Eric Stienen: “Vooral bij grote sternen en jan-van-genten zagen we deze zomer hartverscheurende taferelen. Deze vogels houden zich immers niet aan de ‘sciensano-regels’ in de broedkolonies. Ze houden geen afstand en hun mest – waarin het virus gemakkelijk overleeft – verspreidt zich van het ene nest naar het andere. Zo gaat de infectie snel. Er vielen duizenden slachtoffers. Afhankelijk van de locatie is naar schatting tussen 20 tot 70% van de populaties van grote stern verdwenen. In één zomer zijn alle pogingen om die populaties te herstellen sinds de jaren ‘60 helemaal teniet gedaan.”
Ondertussen zien we de vogelgriep ook opduiken in Afrika en Noord-Amerika. Het blijft bang afwachten welke effecten dit zal hebben op de populaties van migrerende zeevogelsoorten. “We hebben hier waarschijnlijk nog het begin niet gezien”, zegt Eric Stienen bezorgd. “We weten ook nog niet in welke mate de ‘floaters’ – dat deel van de volwassen vogels dat niet deelneemt aan de voortplanting in een bepaald broedseizoen – op afstand is gebleven van de zieke broedpopulaties. Als deze ‘floaters’ de dans ontsprongen, dan kunnen zij eventueel de redding zijn voor het volgende broedseizoen.”
“Maar waar we ons het meest zorgen over maken, is dat ondertussen is aangetoond dat deze vorm van vogelgriep kan overslaan naar zoogdieren, zoals vossen en grijze zeehonden die zieke vogels hebben gegeten. Het hoog-pathogene griepvirus kan ook overslaan op de mens, vooral gekend uit de kwekerijen. Wij nemen bij het tellen in het veld alvast grote voorzorgen. Voorlopig, en gelukkig maar, is er tot nog toe geen overdracht van mens naar mens ...”
Lees meer
- Laatste JWGBird rapport. ICES (2019) | ICES-website [download pdf]
- De Morgen (28.11.2022): Experts zijn nu al diep bezorgd, en in de verte rammelt er nóg een H5-vogelgriepvirus aan de poort