BEAUFORT 2021 toont kantelpunt

Het kunstenproject BEAUFORT is een begrip aan zee. Nog tot 7 november 2021 vind je twintig nieuwe kunstwerken gelijkmatig verspreid over de tien kustgemeenten, aangevuld met diverse performances. En hoewel de deelnemende kunstenaars vrij waren in hun creaties, blijkt de zee nooit ver weg. Minstens de helft van alle installaties maken een directe allusie op het verleden, heden en de toekomst van hoe wij mensen staan ten opzichte van die zee.

Om het concept van BEAUFORT 21 te ontwikkelen, baseerde curator Heidi Ballet zich onder meer op het onderzoek en de expertise van het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ). Zo gaat in de huidige onzekere tijden – met overstromingen, hittegolven en een pandemie – de volle aandacht van de expo naar de stijgende zeespiegel en een terugblik op de lang overspoelde Noordzeelandschappen van Doggerland en Testerep. Maar ook vervreemding van de natuur en stilstaan bij uitgewiste stempels en stemmen uit het verleden komen aan bod in de geëxposeerde werken. Drie thema’s die de mens tonen als kwetsbaar onderdeel van zijn omgeving, en wonderwel aansluiten bij wat wetenschappers waarnemen en influisteren. Leren we wel voldoende uit dat verleden? Oordeel zelf maar. Wij laten alvast enkele kunstwerken aan het woord.
 

Nederigheid ten opzichte van de oceaan is ook de invalshoek die Nicolás Lamas hanteert met zijn ‘Unstable Territories’ (Bredene). Twee kaarten van Europa, uit spiegelend materiaal gemaakt en in elkaar vervlochten, vragen – anders dan gebruikelijk is – bijzondere aandacht voor de 71% van het aardoppervlak ingenomen door de wereldzeeën. Niet het land is uitgewerkt, neen, de focus ligt op die gigantische ‘blauwe spiegel’ van de oceaan. Het uitgesneden landgedeelte blijft leeg achter. Ook buiten de kunst is er vandaag vernieuwde aandacht voor het belang van die oceaan. Zo stelt de vanuit de VS overgewaaide ‘Oceaangeletterdheid’ beweging dat iedere burger basisinzicht behoeft over hoe de oceaan zijn of haar leven beïnvloedt, en over hoe je eigen gedrag de wereldzeeën beïnvloeden. Met als eerste hoofdprincipe: “Er is slechts één oceaan”.

Van een ander allooi is ‘The Dancer’ van de Franse kunstenares Marguerite Humeau (Blankenberge). Het toont een futuristisch zeezoogdier, in een rituele dans met de maan. Dieren evolueren, en doen dit onder druk van de milieuomstandigheden. Zal het leven op onze planeet door de klimaatverandering onherkenbaar veranderen, is de vraag die Humeau stelt. Worden het kruisingen van mens en dier, die restanten van een vergane cultuur koppelen aan een overlevingsstrategie voor de toekomst? En zal de klimaatwijziging spiritueel gedrag bij dieren doen ontstaan, vraagt de kunstenares zich af.
 

Het verleden laat zijn sporen na. Ook aan zee. Aanspoelsels, soms uit een ver verleden, trekken de strandjutter naar het vloedmerk, hongerig naar een onverwachte nieuwe vondst. De sinds 2010 op een Ierse schapenboerderij wonende Belgische kunstenares Els Dietvorst, verzamelde daar aangespoeld hout, assembleerde het en maakte er een bronzen tegenhanger van: ‘Windswept’ (Oostduinkerke). Als een vluchtig schuiloord tegen regenbuien of felle wind, zet de gebogen boom aan om met de omgeving in dialoog te gaan. Met wat fantasie zou de stronk ook kunnen appelleren aan een ver vervlogen tijd, toen de Noordzee nog droog stond en – afhankelijk van de heersende temperatuur – een dorre mammoetsteppe, dan wel een bebost en moerassig land vormde. Het was de Britse geoloog Clement Reid die in 1913 de term Doggerland bedacht voor dit intussen ondergelopen en vergeten gebied dat ooit een landbrug tussen het continent en Engeland vormde. Hij beschrijft in ‘Submerged Forests’ de verdronken bossen die hij aantrof bij extreem laagtij aan de Oost-Engelse kust.
 

De sporen uit het verleden bevinden zich ook dichter bij huis. Verdwenen eilanden (Testerep, Wulpen,…) voor onze kust, verzwolgen oervalleien, het WOI-munitiestort van de Paardenmarkt voor de kust van Heist, en 280 scheeps- en andere wrakken rustend op of onder de zeebodem. Allemaal getuigenissen van de intense relatie met de Noordzee. Ze tonen nooit een volledig beeld, en laten verdere interpretatie over aan de vinder. Ook in de herinnering sluipt het oordeel van de tijd. Zachtjes, soms onherroepelijk. Doordrongen van eenzijdige denkbeelden en ouderwetse ideeën.

Verschillende kunstwerken van BEAUFORT 21 laten die ‘uitgewiste stemmen’ aan het woord. De ‘Wardian Case’ van de Congolese kunstenaar Sammy Baloji (Zeebrugge) symboliseert de ontheemding en het koloniale verleden die tot op vandaag nazinderen. Hij verkent hoe die koloniale geschiedenis verweven is met uitbuiting van mensen, grondstoffen en land. De titel ‘Wardian Case’ zinspeelt op een glazen kistje dat, als voorloper van het terrarium, in de Victoriaanse periode werd gebruikt om planten wereldwijd te verschepen. Een geluidsfragment laat het gezang en getrommel van Albert Kudjabo horen. Een van de vele Congolese soldaten die zich vrijwillig bij het Belgische leger aanmeldde om hier te vechten tijdens Wereldoorlog I, maar zijn inspanning zag wegdeemsteren in de vergetelheid van de tijd. Het fragment is te beluisteren op de website van In Flanders Fields. Net als met de planten, heeft ook de ontheemding van mensen en het winnen van grondstoffen niet geleid tot een gelijke verdeling van de welvaart. Net als bij het munitiegifstort van de Paardenmarkt het geval is, zijn de sporen nog aanwezig en vormen ze een schaduwzijde van onze mondiale samenleving.
 

En dan zijn er nog de vele scheepswrakken. Een bekend en intussen ook beschermd scheepswrak en zeemansgraf, rustend op de zeebodem een twintigtal kilometer uit de kust van Oostende, is dat van het Britse oorlogschip ‘Wakeful’. De Duitsers torpedeerden de Wakeful op 29 mei 1940. Het wrak ligt er nog steeds met aan boord wat rest van de 640 verdronken opvarenden. Dit drama speelde zich af tijdens Operatie Dynamo, de massale en nijpende evacuatie van geallieerde troepen naar Engeland vanop Noordzeestranden bij de start van Wereldoorlog II. ‘Cast Away’ van de Iraans-Amerikaanse beeldhouwer Michael Rakowitz (De Panne) haalt zijn inspiratie uit die Operatie Dynamo. Rakowitz nodigde de bevolking uit om een object (kogel, medaille,…) te doneren waar een oorlogsverhaal aan vastkleeft, om het vervolgens in zijn betonnen kunstwerk te verwerken. Hiermee spiegelt hij het eeuwenoude Joodse ritueel Tasjliech waarbij familieleden stenen of broodkruimels in een oceaan of rivier werpen. Elk voorwerp symboliseert een misstap waarvan de gooier afstand wil doen. ‘Cast Away’ of ‘weggegooid’ verwijst zowel naar die voorwerpen, de misstappen als naar het artificieel koraalrif of nieuwe scheepswrak gecreëerd in dit werk en achtergelaten op het hoogstrand. De gaten in het werk bieden zeedieren immers schuilplaats, eens het rif door de stijgende zeespiegel zal zijn toegeëigend.
 

Hoe gaan we om met de realiteit van de dag? Zijn we ons voldoende bewust van de afhankelijkheid ten opzichte van het milieu waarin we leven? En hoe vergankelijk is die samenhang? Wij hebben ecosystemen nodig, de ecosystemen kunnen perfect verder zonder de mens. De Française Laure Prouvost is gebiologeerd door de octopus en laat dit ook zien in ‘Touching To Sea You Through Our Extremities’, een in brons gegoten reuzeninktvis op het strand van De Panne. De tentakels met zuignappen symboliseren hoe Prouvost, zelf ook aangespoeld in het meertalige België, haar een weg moe(s)t manoeuvreren, gebruik makend van alle instrumenten tot haar beschikking. Met een knipoog laat ze de octopus verschillende werktuigen vasthouden, waarmee de mens zijn omgeving verkent: een stekker, een telescoop, een lamp, …