Het allereerste nummer verscheen in tweekleurendruk en telde 12 pagina’s, met bijdragen over ‘Geïntegreerd kustzonebeheer’ (een van de pijlers van het tijdschrift), dialectwoorden uit de Vlaamse visserij, en de controverse over de allereerste offshore windparken (!). Vijf jaar later werd overgeschakeld naar kleurendruk en telde De Grote Rede al het huidig aantal pagina’s (28-36). Ook het aantal vaste rubrieken nam stelselmatig toe. De drie hoofdartikels kregen vanaf oktober 2004 het gezelschap van een bijdrage ter verklaring van telkens twee ‘Zeewoorden’. Hiertoe werd een heus ‘zeewoordenteam’ samengesteld. In juni 2006 volgden nog eens vijf extra rubrieken (‘Cis de strandjutter’, ‘Zeevruchten’, ‘Stel je zeevraag’, ‘Kustbarometer’, ‘Kustkiekje’), later aangevuld met ‘Educatie en de zee’ (juni 2010), ‘Het zeegevoel’ (februari 2011) en ‘De zee als goed doel’ (april 2015).

Deze regelmatige bijsturingen waren het gevolg van een voortdurende aandacht van de redactie voor kwaliteit, zowel inhoudelijk als vormelijk, en van regelmatige bevragingen van de lezers. In november 2007 organiseerden we n.a.v. het vijfentwintigste nummer een eerste uitgebreide survey. In november 2015 ter gelegenheid van de vijftiende jaargang volgde een tweede. Telkens reageerde een spectaculair hoog aantal abonnees (2007= 800 lezers = >20% van alle lezers!; 2015: 630 lezers) door een vragenlijst terug te sturen, met vrijwel zonder uitzondering positieve commentaren (zie ‘Gesmaakt’).

De meest recente wijziging (vanaf nummer 46, september 2017) betrof het digitaal beschikbaar maken van het tijdschrift in een vorm die lezen vanaf iPads en smartphones vergemakkelijkt (‘web responsive’). Tevens kreeg de vormgeving een extra opwaardering.

Het is onbegonnen werk om alle thema’s die in de loop van de jaren aan bod kwamen de revue te laten passeren. In de figuur hiernaast geven we daarom een visuele impressie van de variatie.

Een bijzonder geval is de rubriek ‘Zeewoorden’. Die neemt per nummer de verklaring van één plaatsnaam en één niet-plaatsnaam voor haar rekening. De meeste namen van zandbanken en geulen in het Belgisch deel van de Noordzee zijn intussen verklaard, naast enkele toponiemen van rivieren, duinen of steden/dorpen. Onder meer in het themanummer ‘Wereldoorlog I’ kwamen 34 toponiemen uit de Westhoek en omgeving aan bod.

Uit beide tot dusver uitgevoerde lezersbevragingen (2007 en 2015) leerden we heel wat. Eerst en vooral blijkt 98% van de bevraagden tevreden of heel tevreden met het geleverde product. Slechts 15 personen (op ca 1500 respondenten) geven aan slechts ‘matig tevreden’ te zijn. 60-65% van de lezers rekenen zichzelf tot het ‘brede geïnteresseerde publiek’. Andere belangrijke groepen lezers zijn onderwijskrachten & gidsen (16-17%), wetenschappers (7-8%), beleidsvoerders (4-8%). Meer dan de helft is ouder dan 65 jaar, en 85% man (!). Een dikke 80% van de abonnees woont aan zee of komt er op regelmatige basis. De geleverde informatie wordt erg gesmaakt: meer dan de helft geeft aan de meeste gebrachte onderwerpen nog niet elders te hebben gelezen en meer dan 60% bewaart de nummers altijd. Tenslotte stelt drie kwart van de lezers de informatie uit De Grote Rede in gesprekken of bij het uitoefenen van de hobby of het werk te gebruiken. Nogal wat artikels werden in de loop van de jaren dan ook – met toestemming en bronvermelding – opgenomen in andere tijdschriften en media.

Maar misschien nog wel het allermooiste is dat werkelijk alle lagen van de bevolking en elke beroepscategorie De Grote Rede lezen. Een analyse n.a.v. de tweede bevraging in 2015 leerde dat ambtenaren (elk niveau) en bedienden, onderwijskrachten, gidsen, wetenschappers, ingenieurs, technici en laboranten goed vertegenwoordigd zijn. Maar ook deze beroepen toonden interesse: archivarissen, magistraten, griffiers, politie, brandweerlui, douaniers, militairen, postbedienden, treinbegeleiders & -bestuurders, metaalbewerkers, elektriciens, loodgieters, tuinmannen, schrijnwerkers, metsers, autoherstellers, aannemers, muskusratbestrijders, vloerders, bakkers, straatvegers, vrije beroepen (dokters, tandartsen, kinesitherapeuten, veeartsen, apothekers, advocaten, architecten,…), commerciële functies (horeca, zaakvoerders, bankiers, verkopers, marketeers, verzekeringsmakelaars,…), vertalers, informatici, mensen uit de zorgsector (verpleegkundigen, opvoedster,…), journalisten, kunstenaars, huisvrouwen, studenten, werkzoekenden, enz….

Tenslotte blijken ook vele honderden lezers beroepsmatig een directe binding met de zee te hebben: docenten in het maritiem onderwijs, werktuigkundigen en kapiteins/schippers op koopvaardij- en andere schepen, rivier- en zeevissers, vismijnpersoneel, scheepvaartpolitie en -inspectie, loodsen, baggersector, havenbestuurders, strandredders, scheepsherstellers, professionele duikers, …

We plukten enkele mooie reacties uit de vele honderden brieven en mails die de redactie van De Grote Rede in de loop van de jaren mocht ontvangen:

“Ik ben 11 jaar oud, houd veel van de Natuurwetenschappen, ben bijna tweetalig, zwem goed, houd van een bezoek aan Earth Explorer, speel een beetje op www, en heb een zusje (6) die grote foto’s van zeedieren wenst te hebben (en ook panda’s); samen hebben we uw informatieblad doorgebladerd: ik heb de figuren en geschriften gelezen met commentaren van opa, mijn zusje heeft de inktvis lang bekeken en grootvader heeft de geschiedenis van de Vikingen gelezen en de zeewoorden. Allemaal zeer goed.”

“Als sluiswachter en binnenvaartbegeleider zal de informatie uit De Grote Rede me verrijken.”

“Houden zo! Moest ik redacteur zijn van de Knack, dan zijn jullie allemaal verzekerd van een job! Proficiat voor het ganse team”

“Ik ervaar als West-Vlaming een positief ingestelde, gedreven en idealistische equipe. Proficiat! U zult onze zee redden!”

 “Mijn vriend is verleden week overleden. Als gewezen visser genoot hij van het lezen van het tijdschrift”.

“Daar ik in mijn huidige job meer en meer te maken krijg met mariene en maritieme kwesties werd het blad De Grote Rede mij aangeraden als interessante lectuur”.

“De Grote Rede heb ik op een Rijkswaterstaat kantoor weten te bemachtigen en was verrast over het leuke blad.”

 “Jullie tijdschrift De Grote Rede is subliem.”

“Kan ik intekenen op het blad Grote Rede? En dat graag voor het programma ‘Dieren in Nesten’.”

“Het [WOI]-nummer 36 is voor de toeristische sector een pluspunt, ook voor toeristen die de volgende vier jaar onze camping zullen aandoen”

 “U zendt ons belangeloos, met regelmaat uw informatieblad de Grote Rede toe. Veel te laat willen we u mededelen hoe blij en dankbaar wij daarvoor zijn. Wij wonen in de Zeeuwse Delta, een gebied dat zo overeenkomt met alles waar u voor staat”

 “Proficiat aan u en de talrijke redactieleden: uw infoblad is TOP! De noodzakelijke subsidies worden goed benut.”

 “Ik zou het tijdschrift graag beschikbaar leggen op ons appartement in Koksijde als info voor de huurders”

“Frank Deboosere tweeted: De Grote Rede, zeer interessant tijdschrift van het Vlaams Instituut voor de Zee”

“Hij, een paar vrienden en zijn zus zijn zeer enthousiast over de inhoud en zei dat De Grote Rede nooit ofte nooit mag opgedoekt worden.”

“Graag had ik jullie super interessant informatieblad ontvangen. Nu gekregen van de buren, maar die willen ze terecht terug.”

“Ik wil mijn bewondering en waardering uiten voor de inhoud en de lay-out van het themanummer van De Grote Rede genaamd De Groote Oorlog en de Zee. Ik heb deze editie op dit moment voor de helft gelezen, maar nu reeds wil ik u deze reactie kenbaar maken. Voorbeeldig en grote klasse!”

“Ich betreue eine Gruppe Senioren, die jährlich mehrfach mit der Belgischen Eisenbahn von Eupen nach Ostende fährt. Dabei ist uns “De Grote Rede” eine wertvolle Hilfe zum Verständnis der Küste und seiner Bewohner. Herzlichen Dank.”

 “Ik vind De Grote Rede zeer inforijk, niet alleen voor mezelf maar ook voor mijn kleinkind (Lize… thans 5 jaar). In dit infoblaadje STAAT ZOVEEL INFORMATIE dat je JONG & 50 PLUS BETREKT & BOEIT… Proficiat hiervoor!!!”

“Voor de tweede keer moet het gezegd worden: jullie hebben weer een ongemeen boeiend nummer van De Grote Rede voor mekaar gebokst. Op een winterse avond leest het als een roman. Dit moet toch bijdragen tot een grotere kennis van de zee?”

“Als ik het woordje ‘gratis’ hoor, dan beginnen mijn oren al lang niet meer te klapperen van de opwinding…; en toch is het met buitengewoon veel plezier dat ik jullie op het magazine wil wijzen dat het VLIZ drie keer per jaar verspreidt. De breder geïnteresseerde lezer kan er zijn geluk niet in op met artikelen over van alles en nog wat dat zee-gerelateerd is”.

“Ik ben een Oostendenaar maar woon al geruime tijd in het Antwerpse. Ik vind jullie blad gewoon fantastisch; steeds weer bijzonder interessante artikels, wetenschappelijk verantwoord én goed en helder geschreven! Ik lees ze uit van a tot z!”

 “Het is een geweldig deugddoend voorbeeld van “vulgarisatie” op hoog niveau. Hartelijke felicitaties voor het hele redactieteam”.

“Het is met grote belangstelling dat ik uw tijdschrift lees. De informatie is enorm rijk en gevarieerd. Ik bezorg het telkens graag aan mijn kleinkinderen in Brussel die er nuttige informatie uit nemen voor de school.”

“Als kind van de zee, jarenlang helper stranduitbating, liggen de onderwerpen in uw tijdschrift mij in het bijzonder”.

“Goed gedaan: mooie artikels, verstaanbaar voor iedereen, afwisseling, niet te lang, goed samengevat, actua en verleden, voor ieder wat; doe zo voort, proficiat!”

“Knap werk, doe zo voort, altijd goed gedocumenteerd, steeds een soort cadeautje om uw tijdschrift uit de brievenbus te halen!”

“Zo verder blijven werken, men vindt dit in geen andere bladen (of op televisie)”

 “In het kader van mijn studies (biologie) ben ik geïnteresseerd in het tijdschrift”

“Wij hebben een groep senioren die ontmoetingsnamiddagen organiseert en ze zouden dit tijdschrift willen gebruiken voor een van hun bijeenkomsten”

“Als redder aan zee zou ik graag mijn kennis van de zee wat uitbreiden en op de hoogte blijven van alle mariene nieuwtjes. Daarom graag een abonnement op De Grote Rede”

“Hartelijk dank voor uw prachtig, leerrijk informatieblad. Ik verslind het van A tot Z”

 “Graag had ik me geabonneerd op jullie tijdschrift. Zeer interessant voor in de klas”

“Themanummer lag in de bus toen ik deze avond van het werk in de haven van Antwerpen thuiskwam. Vele uren boeiend leesgenot in perspectief. Dank aan jullie allen hiervoor”

“Mijn grootvader was een verwoed lezer van jullie tijdschrift en ik was de gelukkige die zijn uitgelezen exemplaar mocht krijgen”

“Ben als gepensioneerd kapitein-ter-zee zeer geïnteresseerd in alles wat met onze kust te maken heeft”

“Wij hebben met veel belangstelling het infoblad De Grote Rede gelezen. Bij toeval in een wachtkamer van de osteopaat ontdekt”

“Ik was zeer verrast zooveel nieuws te lezen over de zee. Ik heb van mijn 15 jaar gevaren, ook de ganse oorlog in Engeland”

“Met positieve verstomming las ik uren in uw magazines De Grote Rede. Als zeezeiler ontving ik graag deze nummers. Wat moet ik hiervoor doen?”

“Volgens mij zal mijn vaste zeilvriend dit tijdschrift dolgraag ontvangen. Aan boord hadden we het al meermaals over weetjes die ik in De Grote Rede lees.”

“Met deze wou ik jullie gewoon eens zeggen hoe GOED jullie informatieblad wel is: mooie artikels, goed geschreven, mooie foto’s erbij en vooral zeer goed leesbaar”

“Eindelijk een mysterie uit mijn kinderjaren opgelost. Ik kijk altijd verlangend uit naar uw brochure, deze brengt een aangenaam en tevens leerrijk moment van verpozing”

Veel van wat ons te wachten staat hangt samen met de verdere digitalisering en de mogelijkheden die het ultrasnelle breedband internet biedt. Via deze digitale snelweg ontrolt zich het zogenaamde ‘Internet of Things’ (IoT). Dit IoT verbindt smartphones en computers met allerlei ‘slimme’ apparaten, wisselt gegevens uit en biedt dankzij artificiële intelligentie oplossingen voor dagdagelijkse problemen. Je poetst je tanden terwijl sensoren in de borstel registreren of je het wel goed doet en bijsturen waar nodig. Slimme wasmachines bepalen welk programma je vuile broek behoeft, slimme babyfoons volgen de slaap van je oogappel en slimme steden anticiperen semiautomatisch op tal van problemen. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van trends in toenemende connectiviteit en artificiële intelligentie, die ongetwijfeld straks ook de zee – waar nu nog een beperkte connectiviteit is – zullen veroveren.

Deze connectiviteit zal toelaten zichtbare (bv. windparken) en onzichtbare activiteiten op zee (bv. grondstofontginning) in sterke mate te automatiseren. Zo haal je de operationele kost naar beneden en verhoog je, dankzij artificiële intelligentie, de productiviteit. Omdat de ontwikkeling van infrastructuur op zee duur is, zal ook het combineren van verschillende activiteiten (energievoorziening, voedselproductie in open farms, autonome bootjes die afval verzamelen, onderzeese datacentra,…) tot autonome, drijvende ‘steden’ de wind in de zeilen hebben. De voordelen van de zee zijn dan ook groot: er is nog ruimte, heel veel energie, je kunt er drie dimensies (diep!) benutten en water biedt een dragende kracht aan anders zware structuren. Veel van de grootste constructies ter wereld staan net daarom op zee, drijvende olieplatformen verankerd op duizenden meter waterdiepte of steunend op een fundament van honderden meter hoog. En waarom zou je nog diepe kusthavens aanleggen als je vlottende of op de zeebodem rustende structuren in diep water kunt verankeren?

Ook het maritiem transport zal revolutionair anders worden. Zelfvarende schepen worden de standaard, eerst in het militaire segment en vermoedelijk pas het laatst in het goederentransport. Hier kan, door een goedkope bemanning en lage risico’s, het minst toegevoegde waarde worden gecreëerd. Vandaag vertoeven op schepen heel wat vaklui die bij wijze van spreken van wacht zijn tot er iets gebeurt om dan in te grijpen. Dit is compleet inefficiënt. Straks krijgt de maritieme expert een 24/7 support, rechtstreeks op zijn/haar bureau. Als er iets gebeurt kan veel veiliger en efficiënter worden opgetreden. Omdat de operationele kost offshore een belangrijke remmende factor is op tal van ontwikkelingen, mag je ervan uitgaan dat dit soort ‘remote assistance’ in de toekomst de norm wordt. De intelligentie in de systemen zal zo groot zijn dat met preventief onderhoud tijdig kan ingeschat worden waar technische problemen dreigen, bijvoorbeeld door met slimme sensoren de kabels van energieparken te monitoren. Artificiële intelligentie in combinatie met heel veel data zal daar toelaten als het ware de polsslag van een windpark te voelen en te remediëren.

Ook tankstations die schepen op zee bevoorraden lijken niet veraf. Mogelijk kan dit zelfs met methanol als brandstof voor bijvoorbeeld fuel-cells. De brandstof wordt gewonnen uit CO2 die rechtstreeks uit het water is geëxtraheerd. Veel van die zaken bestaan overigens al, maar de rendabiliteit is nog een uitdaging. Rendabiliteit omhoog krijgen doe je enkel door automatisatie op kwalitatieve volume producten toe te passen. Ook in de visserij zijn er heel wat kansen. Nu wordt op een vrij primitieve manier gevist. Stel je voor dat je vis kweekt in installaties, en lokt met robots of akoestisch, zonder met gevaar voor eigen leven de bodem te moeten doorploegen.

Die nieuwe kansen op zee bieden op termijn ook mogelijkheden om functies als voedselproductie van het land ‒ waar een hoge bevolkingsdruk is ‒ weg te halen. Het is jammer dat we de open ruimte aan land nu zo suboptimaal benutten, vooral ten koste van biodiversiteit, het fundament van ons bestaan. Nu lijkt het nog een zot idee, geautomatiseerde onderzeese voedselproductie-eenheden hoog gestapeld op de zeebodem (‘vertical farms’), gedragen door het water en gevoed met ontzilt zeewater en verlicht met energiezuinige leds. Maar wie weet wat de verre toekomst ons brengt?

Samengevat zal het er op de Noordzee anno 2100 heel wat drukker aan toegaan. Technisch is heel veel mogelijk. Anderzijds is twintig jaar zo voorbij en blijft het moeilijk in te schatten wanneer wat zal plaatsvinden. Toch lijkt het aannemelijk dat we ons aan een reeks onbemande faciliteiten mogen verwachten waar allerlei activiteiten plaatsvinden, onder het toeziend oog van slimme sensoren allerhande. Daartussen is plaats voor zeestraten en natuurgebieden, een beetje zoals het nu aan land is, maar dan sterk digitaal gestuurd en geautomatiseerd. De visvangst zoals we die vandaag kennen lijkt te zullen verdwijnen, simpelweg omdat er niet te concurreren valt met geautomatiseerde open farms.  En stel je voor, tussen die faciliteiten reis je op onderzeese autowegen, waardoor toegankelijkheid een volledig andere betekenis krijgt! De vraag is zelfs, of het idee van eilandsteden – letterlijk – ook allemaal wel boven water uit hoeven te komen. Nu al zijn er vlottende onderwatertunnels in aanbouw ter hoogte van de Noorse fjorden (www.youtube.com/watch?v=HCT-FurFVLQ). En wat houdt ons tegen om drijvende luchthavens op zee aan te leggen? Prachtig toch!

Het kustgebied, en met name de duinen, kende een belangrijke transitie in de voorbije anderhalve eeuw, niet in het minst door het opkomen van het massatoerisme (zie verder in dit nummer). Intussen dienen zich nieuwe uitdagingen aan, waartegen ook de behoeders van natuur en milieu zich maar beter kunnen wapenen. Een van de belangrijkste is de klimaatwijziging die zich onder meer uit in een zeespiegelstijging en verlies van strand-, slik- en schorhabitat (door ‘coastal squeeze’). Vandaag wordt uitgegaan van een zeespiegelstijging van 85cm tegen 2100, maar in een worstcasescenario kan dit oplopen tot 295cm en is het alle hens aan dek, met het mogelijk verdwijnen van veel van de huidige kustnatuur. De collega’s van het agentschap MDK volgen dit op in een ‘Complex Project Kustvisie’, maar het is nu al duidelijk dat we moeten uitgaan van een bijkomende kustverdediging in zeewaartse richting. Die biedt kansen voor de fel geplaagde natuur. Onze kust is historisch voor de helft dicht gebouwd, dus idealiter herstellen we die verloren 3000 ha in die nieuwe zeewaartse gebieden. Maar is er voldoende zand hiervoor? En hoe kunnen we de bevolking voorbereiden op stranden die er anders zullen (moeten) uitzien? Nu is de minste ontwikkeling van een jong duintje op het strand voldoende om dit snel te laten verwijderen, om zo het vrije zicht op zee te behouden. En vergis je niet, het jaar 2100 lijkt ver, maar als je rekening houdt met de levensverwachting van een Belg (gemiddeld 81 jaar), betekent dit dat wie vandaag geboren wordt, 2100 zal meemaken!

Tegen de achtergrond van deze drastische veranderingen die een flexibele aanpak vergen, staat het keurslijf waarin de huidige natuur aan zee vandaag gevangen zit. Ik ben voorstander van de Europese wetgeving die onder andere de Habitatrichtlijn heeft mogelijk gemaakt. Maar in Vlaanderen heeft dit geleid tot een soort boekhouding van hoeveel oppervlakte van welk habitat je nodig hebt, wars van de invloed van bijvoorbeeld klimaatwijziging. Natuur wordt ambtelijk tot cijfers en ‘instandhoudingsdoelstellingen’ herleid, een werkwijze geënt op stabiele milieus en veel minder op veranderlijke leefomgevingen als duinen en estuaria, terwijl zich nu net daar belangrijke evoluties voordoen. Het duin groeit dicht door stikstofaanrijking, fixatie en opwarming. Stuivende duinen met hun karakteristieke fauna en flora verdwijnen en de tools om deze evolutie op duurzame wijze te stoppen en te keren, lijken niet voorhanden. Er is in de huidige situatie en waar zich vandaag duinen bevinden, te weinig ruimte om een nieuwe nodige dynamiek toe te staan, hoe nuttig en nodig die ook is. Het is met andere woorden hoog tijd om weer creatief te gaan nadenken hoe deze habitats in een veranderende wereld optimaal kunnen worden behouden.

In de toekomst kan de zeespiegelstijging een verzilting van het grondwater van de polders veroorzaken. Nu reeds zijn hittegolven en lange droogteperiodes oorzaken voor zoetwatertekorten. Het vanuit landbouw optiek zo snel mogelijk afvoeren van regenwater uit de polder naar zee is dan ook dringend aan herziening toe. Zoet water is immers een schaars goed. Langs de duin-polder-overgang dient er veeleer gestreefd te worden naar zoete watermilieus, als buffer tegen verdere verzilting en als bron van zoetwater. En ook de teeltkeuze in het poldergebied verdient een kritische blik. In Nederland is men alvast bezig met het succesvol kweken van zouttolerante gewassen, maar ook een evolutie naar meer droogteresistente teelten is het onderzoeken waard.

Alles samen heeft de Vlaamse Kust nood aan een langetermijnvisie om de uitdagingen van de toekomst te weerstaan. We moeten af van een eenzijdige ‘kruidtuinbenadering’ die, puur op basis van instandhoudingsdoelstellingen, cijfermatig berekent hoeveel oppervlakte van elk habitattype je nodig hebt om bepaalde zeldzame soorten te behouden. Er is in Vlaanderen nog zo weinig waardevol kusthabitat over dat je geen limieten kunt inbouwen aan oppervlakten natuurlijke habitats en populaties van doelsoorten. We moeten terug naar een totaalvisie. Ook het ontdubbelen van de Kustbaan tussen Wenduine en Bredene, en het verwijderen van enkele resterende zonevreemde campings in het duingebied, horen daaronder. Een verdere verstedelijking van het kustgebied verwacht ik niet, al is het maar omdat men de regio toeristisch aantrekkelijk wil houden. Een herdenken van de manier van bouwen dan weer wel. Bij het zoeken naar een nieuwe totaalvisie voor het kustlandschap kan de Langetermijnvisie voor het Schelde-estuarium, gedragen door het streven naar een balans tussen toegankelijkheid (economie), veiligheid (overstromingen) en natuurlijkheid, mogelijk inspiratie bieden. Er is nood aan, benevens een Sigma-plan voor het Schelde-estuarium, een Kappa-plan voor de kust.

En tenslotte dienen we te streven naar een sterkere Europese integratie, met bijvoorbeeld een hechtere samenwerking met onze buren Nederland en Frankrijk. Historisch gezien strekte de Vlaamse kust zich uit tussen de Aa, die in zee uitmondt ter hoogte van Gravelines, en de Westerschelde. Binnen deze context is er nood aan grensoverschrijdende natuurparken aan beide zijden, en ook aan een intensere samenwerking op vlak van kustverdediging en toerisme.

Met zijn ligging op de grens tussen zee en land, is de kust een gebied dat continu onderhevig is aan verandering. Het staat dan ook buiten kijf dat deze streek er binnen pakweg 50 jaar fundamenteel anders zal uit zien dan vandaag. Een andere certitude is dat de klimaatverandering een centrale rol zal spelen in deze evolutie.

Als we inzoomen op het hinterland, de polderstreek achter het verstedelijkte kustgebied, kan gesteld worden dat water de grote uitdaging voor de toekomst vormt. Het veranderende klimaat confronteert ons met langere periodes van droogte, afgewisseld met periodes van intense regenval. De kurkdroge zomers van de afgelopen jaren hebben alvast duidelijk gemaakt dat de kustzone een kwetsbaar gebied is. Voor de landbouw is er immers voldoende zoet water nodig om de infiltratie van zout water vanuit de ondergrond in de bovenste bodemlagen te voorkomen. Een dergelijke ‘zoute kwel’ zou zeer nefast zijn voor de huidige polderlandbouw. Daarnaast zal met de stijgende zeespiegel de evacuatie van regenwater tijdens extreem natte periodes in toenemende mate een probleem vormen. Door het hogere zeeniveau en frequentere stormen verkort immers het tijdsvenster waarbinnen zoet water vanuit het binnenland in zee kan geloosd worden. Het ziet er dus naar uit dat er in het hinterland van de toekomst plaats zal moeten gemaakt worden voor waterberging. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om de opslag van water in oppervlaktewateren of meren maar evenzeer om het stockeren van regenwater in de zandruggen die zich in de kustzone bevinden. Op die manier kan het overvloedig water uit natte periodes bewaard worden om de effecten van droogte te bufferen. Laat duidelijk zijn dat het niet simpel is om zomaar ruimte voor wateropslag vrij te maken. We zullen dan ook moeten nadenken over een combinatie met andere activiteiten. Het gaat dan al snel over de compatibiliteit met usual suspects zoals recreatie en natuurontwikkeling, maar er kan eveneens gezocht worden naar innovatieve landbouwteelten.

Het verstedelijkte kustfront, laconiek ook wel de Atlantikwall genoemd, ziet zich geconfronteerd met een aantal specifieke uitdagingen. In de eerste plaats hebben we het dan over de bescherming tegen de stijgende zeespiegel. De Vlaamse Overheid onderzoekt momenteel verschillende opties voor de kustwering van de toekomst, gaande van een versterking van de huidige lijn tot een zeewaartse uitbouw van de verdedigingsmaatregelen. Daarnaast wordt er nagedacht om de bebouwing op de zeedijk klimaatrobuust te maken. Het zou hierbij onder meer gaan over het verstevigen van de sokkel, de benedenverdieping niet meer continu inrichten voor bewoning, het slim inplanten van technische ruimtes op hogere verdiepingen, etc. Het concept van de zogenaamde bel-étage woning zou dus weleens gerecycleerd kunnen worden. Een andere grote uitdaging is om de bestaande infrastructuur aan de kust beter te benutten. We moeten oplossingen bedenken om de grote leegstand tijdens het laagseizoen aan te pakken. Er kan bijvoorbeeld gekeken worden naar innovatieve modellen waarbij er meerdere eigenaars zijn voor één bepaald pand. Daarnaast is ook actie vereist om jongeren naar de kust te trekken, onder meer door voldoende kwalitatieve werkgelegenheid te voorzien.

De aanblik van onze stranden is in het verleden sterk gewijzigd, onder andere door zandopspuitingen en nivelleringen. Ook in de toekomst zal het strand er anders gaan uitzien. Het gaat dan niet enkel over het reliëf maar eveneens over de korrelgrootte van het zand. Wellicht zullen we ook weer meer duinen op de stranden zien. Een zogenaamde ‘duin voor dijk’ komt reeds voor aan onze Westkust en kan zowel een meerwaarde bieden voor zeewering, kustbeleving als voor natuurlijkheid.

De zee vormt een speciaal gegeven voor ruimtelijke planners. In tegenstelling tot het land is er geen eigendomstructuur op zee. De zee is gemeengoed, de zee is dus van iedereen. We moeten dan ook zeer voorzichtig zijn met hoe we in de toekomst activiteiten inrichten op zee. Het is soms verleidelijk om activiteiten die we op land niet meer georganiseerd krijgen, te transplanteren naar de mariene omgeving. Gezien de snelle groei van de maritieme ‘blauwe’ economie, is het van vitaal belang dat we de beperkte ruimte op zee zo zuinig en efficiënt mogelijk benutten. We zouden ernaar moeten streven om het gemeengoed te versterken en de impact van een activiteit zo laag mogelijk ‒ en liefst tijdelijk van aard ‒ te houden. Verder ligt er nog heel wat werk op de plank om de internationale afstemming over de zeegrenzen heen georganiseerd te krijgen. De zee stopt immers niet aan de territoriale grenzen.

Voor ruimtelijke planners is het duidelijk: in verstedelijkte regio’s zoals Vlaanderen zal er altijd vraag zijn naar een ongetemde en weidse omgeving. Het valt dan ook te voorzien dat de zee in de toekomst niets van haar aantrekkingskracht zal inboeten.

*De visiekaart is permanent te bezichtigen te Oostende, Groenlint-bank op de zeedijk ter hoogte van het Spillaert huis

Wie vanaf de dijk naar de horizon op zee tuurt, heeft ze ongetwijfeld al zien staan: de offshore windturbines. Sinds 2008 maken ze deel uit van ons zeezicht. Wat je vanaf de kust echter niet kan zien, is hoezeer deze turbines de afgelopen jaren veranderd zijn. Waar we langs de snelwegen windmolens zien met een vermogen van 1 tot 4 megawatt, installeert men momenteel op zee reeds turbines die dubbel of driedubbel zoveel vermogen hebben, goed voor wieken van meer dan 100 m. In feite zijn dit de grootste roterende machines ter wereld. En dat zorgt voor de nodige technologische uitdagingen. De fabrieken, het vervoer, de installatieschepen: alles moet letterlijk meegroeien. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat ook in de toekomst de offshore windturbines verder in omvang zullen toenemen. Tegen 2030 zouden we wel al eens kunnen kijken naar machines met een vermogen van 20-25 megawatt en een hoogte van anderhalf keer de Empire State Building! Het is evenwel niet zo dat deze groei eindeloos doorgaat want op de duur botsen we ook op de limieten van bijvoorbeeld de materialen. Dan is het uitkijken naar radicaal nieuwe ontwerpen, zoals VAWT-concepten (verticale as windturbines) of vliegende windturbines (de zogenaamde ‘airborne windpower concepten’ – zie verder).

Op dit moment is alle ruimte op zee voor de ontwikkeling van windparken langs de Nederlandse grens ingevuld, waarbij nog een aantal projecten in aanbouw zijn (bv. de ‘SeaMate’ en ‘Northwester 2’ windparken). Het nieuwe marien ruimtelijk plan (2020-2026) voorziet echter in een bijkomende zone in het Belgisch deel van de Noordzee, dichter bij de Franse grens. Het valt te voorzien dat de turbines in deze zone al aanzienlijk groter zullen zijn dan deze die nu geïnstalleerd worden. Dit zorgt er op zijn beurt voor dat er minder windmolens moeten geïnstalleerd worden op een bepaalde oppervlakte om eenzelfde opbrengst te halen. Er zal dus meer ruimte komen tussen de molens en dat is niet enkel gunstig voor het rendement. Het brengt eveneens opportuniteiten met zich mee voor meervoudig ruimtegebruik. Vis- en aquacultuuractiviteiten, natuurherstel, datacentra of energieopslag in de windparken: het kan in de toekomst realiteit worden en leiden tot nieuwe businessmodellen en ‘ecosystemen’. Daarnaast slagen we er ook in om de kost van windenergie op zee aanzienlijk te reduceren. Op dit moment worden de eerste subsidievrije windparken op zee gerealiseerd dankzij doorgedreven technologische en operationele optimalisaties. Toch mogen we niet vergeten dat we dit kunnen bereiken dankzij de pioniers die sinds 2008 een enorme expertise en knowhow hebben opgebouwd. We moeten dus echt wel opletten om de eerste windparken naast de huidige projecten te zetten, want dan vergelijken we appelen met peren. De technologie en marktcondities van vroeger en nu zijn totaal verschillend.

Een belangrijke uitdaging voor de offshore windsector betreft de opslag van de geproduceerde energie. De productie is immers afhankelijk van het windaanbod en kan niet zomaar afgestemd worden op de energievraag. Daarom zal interconnectiviteit tussen windparken en energiesystemen van verschillende landen steeds belangrijker worden. We zien deze evolutie nu al in de recente aanleg van een elektrische kabel tussen België en het Verenigd Koninkrijk. Maar er wordt ook gewerkt naar een zogenaamde Europees supergrid. Op die manier kan men een onshore waterkrachtcentrale uit Noorwegen koppelen aan een offshore windmolenpark uit België om energie uit te wisselen. Daarnaast wordt er ook ingezet op innovatieve ontwikkelingen om de energie van de windparken lokaal op te slaan. Dit zou de aanleg van een kabel, om de energie aan land te brengen, overbodig maken. Hierbij denkt men bijvoorbeeld aan de productie van waterstof uit de opgewerkte energie. Verder zijn er ook al proefprojecten met batterijopslag en energieopslag in de turbine zelf.

Naast de huidige windmolens zullen we de komende jaren misschien ook wel nieuwe energievormen op zee zien. Er bestaan al heel wat proefprojecten met golf- en getijdenenergie. Meer recent wordt er eveneens ingezet op drijvende zonnepanelen en energie-extractie uit zout- en temperatuurgradiënten in zee. Daarnaast blijven er experimenten plaatsvinden met windenergie. Zo is er een proefproject met offshore kites die, als een soort ‘vliegende rotor’, energie kunnen opwekken uit stabiele windstromen op grote hoogte. Verder verschijnen elders al de eerste drijvende windmolens, zodat plots ook diepere delen van onze zeeën en oceaan in aanmerking komen voor windenergie. Het is duidelijk: technologisch kan er zeer veel. Welke van deze energievormen de komende jaren zal doorbreken, hangt in belangrijke mate af van de economische en geopolitieke realiteit. Het samenspel tussen al deze factoren maakt van de zogenaamde Blauwe Energie een zeer dynamisch landschap. Ongetwijfeld hebben we het laatste hiervan nog niet gezien!

In geologische termen zijn onze kustduinen piepjong. De oudste duinen zijn hier ongeveer 5000 jaar geleden ontstaan. Alle oudere duinen zijn verzwolgen omdat het zeepeil in de periode na de laatste ijstijd meer dan honderd meter is gestegen. Die jeugdige leeftijd betekent dat de kustvlakte en de duinen in het bijzonder al van bij hun ontstaan zijn bewoond. Tot de vroege middeleeuwen is de menselijke invloed beperkt en is het vooral de natuur die dicteert welke plaatsen bewoonbaar zijn of beter worden gemeden. Vanaf de volle middeleeuwen laat een relatieve stabiliteit van de kustvlakte toe om dijken te bouwen die het landschap definitief aan de invloed van de zee onttrekken. Zo kunnen de polderdorpen zich ontwikkelen en stijgt de menselijke impact op het kustgebied. De binnenduinrand en de landinwaarts gelegen duinen, zoals de oude duinen van Adinkerke, Westende en Bredene-De Haan verliezen daarbij hun dynamische landschappelijke karakter. Voortaan gaan zij als fossiele landschappen door het leven.

Zeewaarts blijft de kust een meer natuurlijk karakter behouden. Ten oosten van de IJzer verschuift de kustlijn in de late middeleeuwen zelfs nog honderden meters tot enkele kilometers landinwaarts. Verschillende fasen van grootschalige verstuiving geven het duinlandschap vorm. In de 16de -17de eeuw zijn de duinen aan de westkust volop in beweging en bedelven zij de abdij Ter Duinen. Pas in de 18de eeuw slaagt men erin deze loopduinen te fixeren ter hoogte van de huidige binnenduinrand.

Tijdens het Ancien Régime (ca 1450-1800) zijn er geen permanente dorpen in de duinen. Dit komt door de verstuiving, door de beperkte landbouwkundige waarde, maar ook omdat het gebied volgens het zogenaamde wildernisregaal aan de graaf toebehoort die het als zijn persoonlijk jachtgebied beschouwt. Konijnen, in de 13de-14de eeuw in de duinen geïntroduceerd, grazen en graven er lustig op los en bepalen er in belangrijke mate de verdere landschapsontwikkeling. Aan de westkust schenkt de graaf een flink deel van de duinen aan de Cisterciënzermonniken die er de befaamde abdij Ter Duinen optrekken. Vanuit de abdij, maar ook vanuit de dorpen aan de binnenduinrand, gebruikt men de duinen in toenemende mate om vee te laten grazen of brandhout te kappen. Zeker na de Franse revolutie (1789), wanneer Napoleon de duinen privatiseert, is het hek van de dam. Daar waar de interesse voor het gebied aanvankelijk gering was, en duinboeren er een bestaan proberen op te bouwen met kustvisserij en het telen van rogge en aardappelen in genivelleerde duinvalleien, ontstaat al snel een vrij grote begrazingsdruk. Vee graast vrijuit in de duinen en zoekt in de zomer verkoeling op het strand. Volgens een verslag van Nederlandse kustingenieurs uit 1828 grazen in onze duinen 1143 ‘grootvee-eenheden’ (koeien, paarden en ezels) en 600 schapen, wat neerkomt op een dichtheid van één dier per 2 à 5 ha. Deze dichtheid ligt bij het begin van de 20ste eeuw vermoedelijk stukken hoger gezien de sterk toegenomen bevolking van de kustgemeenten. Hierdoor blijft het duinlandschap in een permanent pionierstadium hangen en krijgen struiken en bomen geen kans om zich te vestigen. Ook zijn grote delen van de duinen op de stuif.

Ondanks het relatief intensieve landbouwgebruik resten er aan het begin van de Eerste Wereldoorlog nog grote aaneengesloten duingebieden. De opkomst van het toerisme brengt hierin verandering. Reeds op het einde van de 18de eeuw exporteren de Britten deze vorm van vrijetijdsbesteding naar mondaine badsteden als Oostende en Blankenberge. Door toedoen van het koningshuis kwam er een sterke expansie in de tweede helft van de 19de eeuw. Leopold II beschouwt de kust als een te exploiteren goudmijn en zijn projecten ‒ zoals de Koninklijke Baan en de kusttram ‒ leggen op het einde van die eeuw een basis voor een georganiseerde urbanisatie. De wet op de betaalde vakantie (1936) opent de deur voor het massatoerisme en voor bijkomende infrastructuur. Campings en chaletparken doen de resterende open ruimte in ijl tempo dichtslibben. De toeristische ontwikkeling aan de kust hangt ook samen met een algemene economische groei. De kust blijft grotendeels gespaard van industrialisatie maar krijgt wel een belangrijke poortfunctie. Tussen 1896 en 1905 wordt het Boudewijnkanaal gegraven en start de uitbouw van de haven van Zeebrugge. Dit heeft een belangrijke impact op het landschap en op natuurlijke processen aan de oostkust.

Als resultaat van deze historische ontwikkelingen is de open ruimte aan de kust op minder dan een eeuw tijd gehalveerd. De oppervlakte natuur is niet enkel geslonken en versnipperd, de verstedelijking had en heeft ook een belangrijke impact op de resterende duinen. Vooreerst dwingen de alomtegenwoordige wegen, gebouwen en andere infrastructuur het landschap in een keurslijf dat weinig ruimte biedt voor de karakteristieke kustdynamiek. Voor zeedoorbraken en grote stuifduinen is gewoon geen ruimte meer. Verder verlegden de kustbewoners in de loop van de 20ste eeuw hun activiteiten van het ‘duinboeren’ naar de meer lucratieve toeristische sector waardoor de agrarische druk op het duinlandschap geleidelijk afnam. Tezelfdertijd zorgden bosaanplantingen voor het fixeren van de duinen. Tot slot vergt de bebouwing en infrastructuur dicht tegen het strand allerlei zeewerende maatregelen die de natuurlijke processen verder doen afnemen.

Deze factoren zorgen samen voor een drastische afname van de dynamiek. Zonder verstuiving en zeedoorbraken verliest een duin zijn kenmerkende eigenschappen. Ruigte, struweel en bos breiden sterk uit, ten koste van de karakteristieke open en lage duinbegroeiing. Zaden van bomen en struiken uit de omliggende tuinen en plantsoenen, waarvan vele niet inheems, versterken dit effect. Soorten als mahonie, rimpelroos, Amerikaanse vogelkers en dwergmispel (Cotoneaster) gedragen zich zelfs invasief en verdringen de streekeigen vegetatie.

Een tweede trend is de afname van de oppervlakte kaal zand en stuivende duinen. Deze evolutie is de voorbije decennia in alle Noordwest-Europese duinen zichtbaar. De motor van het duinecosysteem valt hierdoor weg, wat ook voor de andere duinbiotopen negatieve gevolgen heeft. De karakteristieke planten, dieren en paddenstoelen van de stuifduinen komen daarmee in de verdrukking. De oorzaak? Onderzoek naar het plotse stilvallen van het loopduin in het Westhoekreservaat (de 'Sahara') toont dat een periode met extreem hoge neerslag hierin een belangrijke rol heeft gespeeld. Klimaatwetenschappers voorspellen enerzijds een verdere toename van die neerslag maar ook drogere zomers, waardoor het uiteindelijk effect van klimaatveranderingen op de stuivende duinen nog onduidelijk is.

Terwijl het agrarisch gebruik in de eigenlijke duinen uitdooft, ondergaat de landbouw in de polder en binnenduinen na de Tweede Wereldoorlog net een sterke intensivering. Door drainage, bemesting en herbicidengebruik evolueren de soortenrijke duingraslanden naar monotone productiegraslanden. Ook de aanrijking met stikstof uit de lucht, als gevolg van vervuiling, speelt een aanzienlijke rol. Samen met verkeer, industrie en verwarmingsinstallaties is de intensieve landbouw verantwoordelijk voor deze atmosferische depositie van stikstof. Daar komt, specifiek voor onze kust, nog het druk scheepvaartverkeer op de Noordzee bij als niet te verwaarlozen bron van stikstof. Ook vanuit de vervuilde zee wordt een verhoogde aanvoer van ammonium-stikstof vastgesteld. Die komt in de lucht terecht via afbraakproducten van door bemesting gestimuleerde algen die opspatten in de branding. Deze onnatuurlijke bemesting blijft niet onopgemerkt voor de vegetatie, vooral dan in kalkarme duinen. In de kalkrijke duinen is het effect beperkt. Hier is fosfor – dat er wordt vastgelegd onder de vorm van calciumfosfaat –, en niet stikstof, beperkend voor de plantengroei. In kalkarme duinen ontbreekt dit mechanisme en stellen we een sterke en ongewenste vergrassing van de duingraslanden vast.

Gesteund door het duinendecreet kreeg het natuurbeleid in de jaren negentig een nieuw elan. Essentieel hierbij was de systematische verwerving van natuurgebieden. Hierdoor kon de (Vlaamse) overheid actief gaan beheren. Tussen 1998 en 2007 alleen al werden ruim 660 ha duinen aangekocht.

Van de ca. 3800 ha duinen, aangrenzende polders, slikken en schorren aan onze kust, is op heden ongeveer 2250 ha in eigendom van het Vlaams Gewest. Het beheer is verdeeld over verschillende afdelingen van de Vlaamse Overheid. Natuur en Bos (ANB) beheert de grootste oppervlakte duinen: ca. 2150 ha of 60% van de Europees beschermde duinen, slikken en schorren in ons land (Natura 2000 gebied). Agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust van dezelfde Vlaamse Overheid beheert ongeveer 445 ha. Andere belangrijke spelers zijn drinkwaterbedrijven (vooral de IWVA aan de Westkust) en golfclubs, die samen ruim 450 ha duinen bezitten en deels zelf beheren. Ook de gemeenten zijn belangrijke eigenaars van duinen (samen ca. 120 ha), maar zelf treden ze niet op als natuurbeheerder. De NGO Natuurpunt bezit zo’n 34 ha, voornamelijk in het fossiel duingebied “de Schuddebeurze” te Westende. Daarnaast beheert ze, vooral via beheerovereenkomsten met het Vlaams Gewest, ongeveer 130 ha kustduinen en aangrenzende polders. Ruim 800 ha duin- en duinzoomgronden, vooral aan de Westkust en in Knokke, zijn anno 2019 nog privé-eigendom (particulieren en vastgoedvennootschappen). Dit is 20% van het Europees Habitatgebied aan de kust. Het grootste gedeelte daarvan wordt niet beheerd of intensief geëxploiteerd als landbouwgrond. Twee factoren die het aankoopbeleid van de Vlaamse Overheid sterk bemoeilijken zijn enerzijds de aanhoudende vastgoedspeculatie en anderzijds de uiterst versnipperde eigendomsstructuur. Zo is van de duincomplexen in Koksijde-Oostduinkerke nog 87 ha privé-eigendom, verdeeld over niet minder dan 537 kleine kadastrale percelen, elk meestal eigendom van een onverdeeldheid.

Een actief natuurbeheer blijkt absoluut noodzakelijk om de kenmerkende biodiversiteit in stand te houden. Al sinds de jaren ‘60 dreigen verschillende bijzondere planten- en diersoorten te verdwijnen door het dichtgroeien van graslanden en duinvalleien met struweel. Onder meer de achteruitgang van orchideeën, zoals harlekijn en honingorchis, staat symbool voor de kritieke toestand van de biodiversiteit aan de kust. Tot de jaren tachtig werd het natuurbeheer gedragen door een handvol geëngageerde vrijwilligers en heel beperkte inspanningen in de natuurreservaten van de overheid. In de jaren negentig was de tijd rijp voor een grootschaliger benadering. Het beleid kon steunen op de ideeën en ervaring van de pionierbeheerders aan onze kust, op voorbeeldprojecten in Nederland en op een aantal cruciale wetenschappelijke onderzoeksprojecten. In 1996 verscheen de ‘Ecosysteemvisie voor de Vlaamse Kust’, een wetenschappelijke onderbouwde basis voor natuurontwikkeling. Bij aankoop van nieuwe duingebieden werden systematisch beheerplannen opgesteld die de ideeën en het beleid naar concrete maatregelen vertaalden. Voor grootschalige ingrepen vormden Europese LIFE-projecten een belangrijke financiële steun. Het eerste was het ‘Integrated Coastal Conservation Initiative’ ICCI (1997-2001). Het vijfde, het Frans-Belgisch grensoverschrijdende project ‘FLANDRE’ (2013-2020), is voorlopig het laatste in de rij en nog in uitvoering. Spectaculaire verwezenlijkingen waren onder meer de afbraak van de Home Theunis in 1995 (Koksijde) en de ontmanteling van de oude marinebasis (Lombardsijde) in het kader van het herstel van de IJzermonding (1999-2003). Tot 2007 leidde een goed uitgebouwde cel kustzonebeheer binnen afdeling Natuur van de Vlaamse Overheid dit hele proces in goede banen. Sindsdien staat de opvolger het Agentschap Natuur en Bos hiervoor in.

De voorbije halve eeuw zijn onze duinen steeds verder dichtgegroeid. Ze zijn hierdoor steeds minder ‘duin’ geworden. Doelstelling van de natuurontwikkeling is om dit proces te keren en de gestage achteruitgang van de kenmerkende biodiversiteit van het open duinlandschap een halt toe te roepen. Hiervoor zijn sedert 1996 zo’n 170 ha struweel en bos open gemaakt, vaak met behulp van zware machines. Een tweede belangrijke maatregel, momenteel in ca. 1200 ha duinen toegepast, is het inscharen van grote grazers. Konikpaarden en Schotse Hooglandrunderen zijn taaie rassen, aangepast om in natuurlijke landschappen te overleven zonder of met minimale tussenkomst van een veearts. Verder zijn ook Shetlandpony’s, ezels, schapen en geiten geschikt. De grazers houden mogelijk dominerende grassen (duinriet, gestreepte witbol) onder de knoet. Zo ontstaat een rijk palet aan kruidachtige planten. In kleine gebieden of op botanisch bijzonder rijke locaties is ook maaibeheer aan de orde. Een voordeel van maaien is dat het heel gericht kan. Bovendien verdwijnen bij afvoer van het maaisel voedingsstoffen uit het terrein. Vooral op voormalige landbouwgronden, zoals aan de binnenduinrand, is dit een voorwaarde voor soortenrijke vegetaties. Sterk door voormalige landbouw- of andere activiteiten verstoorde terreinen krijgen een meer drastische aanpak. De voedselrijke of verstoorde bodemlagen worden afgegraven, al dan niet gevolgd door herprofilering van het terrein. Vaak wordt daarbij gegraven tot de bodem voldoende vochtig is voor de ontwikkeling van soortenrijke vochtige duinvalleien. Een goede kennis van de waterhuishouding is daarbij onontbeerlijk. Tot slot zijn in de kustduinen recent meer dan 200 nieuwe poelen gegraven. Naast drinkplaats voor het vee vormen de duinpoelen een geschikte leefomgeving voor Europees beschermde amfibieën (rugstreeppad, boomkikker, kamsalamander), libellen en talloze andere watergebonden organismen.

Om de resultaten van de natuurontwikkeling op te volgen loopt sinds 2007 een monitoringprogramma. Flora en vegetatie vormen daarbij het belangrijkste aandachtspunt. Die geven een mooi kwalitatief beeld van de verschillende biotooptypes en de potenties voor typische fauna. De vegetatiekarteringen tonen de afname van stuivende duinen. Door de fixatie van die stuifduinen, maar ook door natuurontwikkeling en door het spontaan openvallen van oud struweel, zien we een netto toename van de oppervlakte duingrasland. Die toename overtreft het verlies door verdergaande verstruweling. Ook de duinvalleien nemen in oppervlakte toe, in eerste instantie door actief habitatherstel. Verder blijkt uit de opvolging van vegetatieproefvlakken en uit een gedetailleerde kartering van bijzondere plantensoorten dat de botanische diversiteit van de duingraslanden en –valleien er globaal op vooruit gaat. Deze trend verschilt echter van gebied tot gebied. Het herstel van soortenrijke duinvalleien is doorgaans succesvol omdat de kenmerkende plantensoorten gemakkelijk koloniseren. Dit gebeurt enerzijds vanuit een langlevende bodemzaadvoorraad en anderzijds via fijne zaden die gemakkelijk door de wind worden getransporteerd. Het herstel van duingrasland echter blijkt, vooral in kleine en/of geïsoleerde gebieden, veel moeilijker. Door de beperkte verbreidingscapaciteit van de kenmerkende plantensoorten is het voorkomen van voldoende ecologische verbindingen tussen de duingraslanden van vitaal belang.  Ook de hoge voedselrijkdom van de bodem ten gevolge van eerdere bemesting is vaak een knelpunt voor een optimale ontwikkeling.

De monitoring van de fauna gebeurt minder intensief en concentreert zich op broedvogels. Terwijl ongewervelde dieren het gros van de soortenrijkdom uitmaken, kan hiervan helaas slechts een beperkt aantal indicatoorsoorten worden opgevolgd. En wat blijkt uit die opvolging? De typische broedvogels van de open duinen doen het globaal niet zo goed of zijn, zoals tapuit, uit het duingebied verdwenen. Uitzondering is de boomleeuwerik, die zich recent in een aantal gebieden heeft gevestigd. Struweelbroeders zoals nachtegaal en zomertortel hadden de voorbije decennia aan de kust een belangrijk kernleefgebied. Veel soorten doen het recent echter niet meer goed, veelal door problemen in de overwinteringsgebieden en op de trekroutes (jacht!). Tot slot volgen onderzoekers in alle duinpoelen de vegetatiesamenstelling, amfibieën en libellen op. Daaruit blijkt dat het graven van poelen globaal zeer succesvol is. Maar voor kamsalamander en rugstreeppad, twee Europees beschermde amfibieënsoorten, blijkt de versnippering van het leefgebied toch nog te groot om zich over het hele kustgebied te kunnen verspreiden. Drie jaar geleden is daarom een project opgestart voor de herintroductie van de rugstreeppad in de Zwinduinen en -polders.