De eikelmuis is duidelijk groter dan een gewone muis maar kleiner dan een rat. Het zwarte Zorro masker is uniek en geeft de kop een bont uiterlijk. Herkenning is hierdoor gemakkelijk, zeker als je ook de zwart-witte pluimstaart hebt gezien. Het lichaam is duidelijk tweekleurig: een grijsbruine tot rossig bruine rug en een witte buik, met een scherpe grens tussen beide kleuren. De grote oren zijn opvallender dan bij de meeste ‘gewone’ muizen (zoals de huismuis of de bosmuis). Ze kunnen bijzonder goed en snel klimmen op takken, touwen en zelfs op verticale ruwe muren. Hun pluimstaart helpt hen om hun evenwicht te behouden, zoals bij eekhoorns. Met deze vaardigheden verplaatsen ze zich het liefst door struikgewas, boomkruinen of langs ‘loopbruggen’ zoals elektriciteitsdraden. Op de grond komen ze minder graag, want daar loert gevaar. Heel veel roofdieren houden van knaagdieren in het algemeen, maar de huiskat is vermoedelijk de belangrijkste predator in het eikelmuizenleefgebied dicht bij de mens.

We vinden eikelmuizen vooral in rijke oude (duin)bossen, bosranden met veel bramen, natuurlijke tuinen, fruitboomgaarden, dichte struwelen en duingebieden, waar een grote variatie aan voedsel is te vinden. In dergelijke biotopen zijn rotsen, steenhopen, oude muren, kotjes, zolders of andere stenige objecten erg geliefd. Hierdoor komen eikelmuizen graag in de buurt waar mensen wonen of woonden. Ze kunnen ofwel zelf een nest maken in een struik of boom, uitsluitend uit mos bestaande, al gebruiken ze ook allerhande nissen, boomholtes, spouwmuren of kapen ze een vogel- of eekhoornnest. Ook nestkasten met een opening geschikt voor de koolmees of groter vallen in de smaak (diameter minstens 32 mm).

Aan de kust vinden we ze vooral waar woonwijken met gevarieerde tuinen grenzen aan duingebieden met dicht struweel of duinbos. Dit is natuurlijk geen pleidooi om de duinen verder vol te bouwen, maar een pleidooi om de ‘duintuinen’ natuur- en eikelmuisvriendelijker te maken.

De eikelmuis is een bijzonder knaagdier. De soort is lid van de familie van de slaapmuizen waartoe ook de relmuis en de hazelmuis behoren. Die laatste twee komen in West-Vlaanderen niet voor. Typisch voor deze familie is de lange winterslaap, van oktober tot april, al kort dit in zachte winters wat in. In tegenstelling tot wat de gangbare gedachte is, is een winterslaap niet ononderbroken. Af en toe verplaatsen ze zich, als het te warm of te koud wordt, te droog of te nat. Dat mag wel niet te veel gebeuren, want het kost veel energie op een moment dat er nauwelijks voedsel is.

De nood aan winterschuilplaatsen met een stabiele temperatuur en hoge luchtvochtigheid (tegen uitdrogen) zal er niet vreemd aan zijn dat we ze zo vaak nabij gebouwen tot zelfs in de binnenstad aantreffen. Eikelmuizen benutten ook natuurlijke holtes zoals boomholtes en konijnenholen. Er zijn zelfs meldingen van overwinteraars in grote vogelnesten zoals die van de ekster. Ook nestkasten gebruiken ze regelmatig, met een voorkeur voor de beter geïsoleerde houtbetonnen kasten, eerder dan gewone houten nestkasten. Aan de kust bewonen ze nestkasten veeleer als tijdelijke zomerverblijfplaatsen en minder voor de winterslaap, wat in het binnenland wel regelmatig gebeurt.

Eikelmuizen leggen geen wintervoorraad voedsel aan. Omdat ze langdurig doorslapen moeten ze het hebben van een flinke vetreserve die ze in het najaar opbouwen. Eikelmuizen zijn alleseters. Hun plantaardig voedsel bestaat vooral uit vruchten, zaden, noten of knoppen. Ze vullen dit aan met kalk en eiwitten uit dierlijk voedsel. Dit zijn vooral ongewervelden zoals huisjesslakken, duizend- en miljoenpoten, spinnen of pissebedden, maar ook grotere prooien zoals kleine muizen of zelfs jonge vogels. Om die reden werden ze tot recent nog vaak gedood door de eigenaars van vogelnestkasten wanneer ze er een eikelmuis in aantroffen. Nu is dat strafbaar, want de soort is wettelijk beschermd in Vlaanderen. Het is nu eenmaal hoe de natuur werkt.

De dieren leven zowel in gezinsverband als alleen, meestal binnen elkaar overlappende territoria van een paar honderd meter doorsnede. Mannetjes hebben met gemiddeld 7 ha een groter leefgebied dan vrouwtjes (3 ha) die in dit gebied ook hun jongen grootbrengen. Het mannetje is meer mobiel tijdens de paartijd en neemt verder niet deel aan de ‘opvoeding’ van de jongen. Om een goede populatie te behouden is het nodig dat mannetjes en vrouwtjes elkaar via aaneengesloten boomkruinen en struwelen kunnen ontmoeten. Versnippering van leefgebieden door ongeschikte terreinen is een grote bedreiging. Dat is zeker zo aan de kust waar de bouwwoede niet te stoppen lijkt. Door je tuin natuurvriendelijk in te richten kunnen de dieren er beter overleven.

Er is per jaar gewoonlijk één worp van 4-6 jongen. Soms volgt er een tweede worp in augustus-september, maar het is zeer de vraag of deze jongen tijdig groot en vet genoeg worden om de winter te overleven. Overwinteren doen ze alleen of met enkele samen. Vrouwtjes zijn pas geslachtsrijp na de tweede overwintering. Dit is voor knaagdieren een eerder lage voortplantingssnelheid. De meeste eikelmuizen worden hooguit 2 of 3 jaar oud, met een maximum van 6 jaar. Omdat ze met kleine families in territoria leven kunnen hun aantallen nooit te hoog oplopen. ‘Plagen’ zoals bij ratten of huismuizen zijn daarom niet te verwachten. De bruine rat is naast voedselconcurrent ook een predator van eikelmuizen en een concurrent om holtes, zeker als ze in hoge dichtheden voorkomen. In zo’n geval wordt snel naar rattenvergif gegrepen. Helaas zijn ook eikelmuizen hiervan het slachtoffer.

Op een zolder waar fruit bewaard wordt, in boomgaarden of uitzonderlijk in isolatiemateriaal kunnen ze enige schade aanrichten. Maar over het algemeen valt er heel vreedzaam samen te leven met deze struikacrobaat. Sommige mensen worden zelfs grote fan van een eikelmuis als die elke avond via een kabel naar de haag vertrekt.

De noordrand van het West-Europese areaal van de eikelmuis loopt dwars door Vlaanderen, van west naar oost. Het is opvallend hoe de leemstreek bijna af te lezen valt uit de verspreidingskaart, al zit er wat ruis op die grens. Zo liggen Kortrijk en Ieper al in de zandleemstreek. Het is onduidelijk waarom die grens zo scherp is. Een mogelijke verklaring is het hogere kalkgehalte in de leem- én duinbodems, waardoor er meer ongewervelden met kalkrijke lichaamsdelen (zoals huisjesslakken of miljoenpoten) voorkomen.

Het is nog afwachten of deze overwegend zuidelijke soort zal profiteren van de klimaatverandering. Door de bokkensprongen van het weer zorgt dit voor een regelmatig verstoorde winterslaap wat nefast kan zijn voor de conditie in de lente, het voortplantingsseizoen.

In West-Vlaanderen doet de eikelmuis het nog redelijk langs de Westkust en in de Kortrijkse agglomeratie. In de binnenstad zijn parken, oude tuinen en met oude struiken begroeide spoorwegbeddingen de sterkhouders. Ook in Veurne bevindt zich een kleine populatie, die helaas sterk geïsoleerd leeft van die in de duinen. In Oost-Vlaanderen blijken vele oude vindplaatsen de laatste jaren ‘leeg’ zonder dat men zicht heeft op de oorzaken. Dat is ook zo in Ieper en Heuvelland die weliswaar meer bos en kleine landschapselementen tellen dan twintig jaar geleden maar waar we nu nog nauwelijks meldingen uit ontvangen. Het is ook verwonderlijk dat maar heel weinig eikelmuizen worden gemeld in ‘zuivere’ natuurgebieden.

Op het kaartje is de oude en recente verspreiding te zien in West-Vlaanderen. Van de lichtblauwe vakjes is al minstens 10 jaar niets meer van eikelmuizen vernomen, en meestal al veel langer. Dat zijn voor een deel landbouwgebieden waar het oude groen van weleer op de schop is gegaan, maar niet uitsluitend. Aan de Westkust is de verspreiding nauwelijks gewijzigd met populaties tussen Oostende en De Panne. De Oostkust is een ander verhaal. Tot 1994 waren eikelmuizen bekend uit de Zwinduinen en zelfs het Zwinpark, met nog meldingen tot in Zeeuws-Vlaanderen. Rond de eeuwwisseling was het ook daar gedaan.

Aan de Franse kant van de grens loopt de verspreiding door, ook in de stad Dunkerque.

De aanwezigheid van eikelmuis vaststellen is gezien zijn levenswijze niet vanzelfsprekend. Cameravallen of sporenbuizen zijn handige hulpmiddelen, maar voor het opvolgen van veel gebieden voor een langere periode maken onderzoekers gebruik van eikelmuisnestkasten. De aanwezigheid van eikelmuizen in een gebied kan bevestigd worden als in zo’n nestkast een mosnest, specifieke etensresten, uitwerpselen of uiteraard de dieren zelf aangetroffen worden. Om de verspreiding van eikelmuis langs onze kust te onderzoeken hingen we in 2012 de eerste eikelmuisnestkasten op. Enkele jaren later was het aantal nestkasten opgelopen tot iets meer dan 150, verspreid over 16 gebieden tussen De Panne en Oostende. Vrijwilligers controleren die tweemaal per jaar.

Het provinciedomein Atlantikwall Raversyde kent een uitgebreid bunker- en gangenstelsel. Dit relict van de Atlantikwall uit beide wereldoorlogen is een van de op eikelmuizen onderzochte gebieden. Daar vinden we (sporen van) eikelmuizen zowel in speciaal daartoe uitgehangen nestkasten, als in ondergrondse gangen, gaten in bunkers, holle muren (snelbouwers) of boomholtes. Ook in de bosaanplantingen in het parkgedeelte aan de polderkant net buiten de duinen worden ze aangetroffen. Daar stopt het evenwel, waarmee deze populatie wellicht een zeer geïsoleerd bestaan leidt. Dat is geen goed nieuws voor hun voortbestaan op langere termijn.

In Middelkerke zijn enkele losse waarnemingen gekend maar blijft het zoeken naar een populatie. Op grondgebied Nieuwpoort hebben we enkele oudere waarnemingen, maar daar blijken ze recent bijna overal verdwenen. Een woonwijk met veel tuinen in Nieuwpoort-Bad is er waarschijnlijk het laatste bastion.

In Koksijde is het een ander verhaal. Verspreid over de gemeente komen eikelmuizen voor, van het Hannecaertbos tot de Noordduinen, met ook een mooie populatie in en rond de Doornpanne. Aandacht voor geschikte stapstenen en corridors in de vorm van eikelmuisvriendelijke parken, tuinen en ander groen is hier essentieel.

Eikelmuizen kwamen rond de eeuwwisseling ook in De Panne goed verspreid voor. Maar ook hier kregen ze om onbekende redenen zware klappen en zijn ze vandaag bijna afwezig. Gelukkig lijken ze de laatste jaren terug te komen, vooral aan de kant van Koksijde.

In Veurne komen ze in het stadscentrum voor, in parken en tuinen met dicht en oud groen. Ook deze populatie lijkt sterk geïsoleerd van de buren in de duinen.

Wanneer wetenschappers voorspellingen doen over de toestand van een visbestand of van het mariene ecosysteem, hebben zij gegevens nodig. Zijn er geen gegevens, dan is er geen advies en kan het beleid geen gefundeerde beslissingen nemen. Het verzamelen van gegevens over de visserij en het mariene ecosysteem klinkt misschien eenvoudig, maar dat is het niet. Vissen houden zich niet aan grenzen, waardoor internationale coördinatie van cruciaal belang is. Door samen te werken met collega’s uit andere landen krijgen wetenschappers een beter beeld van wat er gebeurt met de vispopulaties en met het mariene ecosysteem in het algemeen. De manier waarop de verschillende Europese landen deze gegevens over visserij en mariene ecosystemen verzamelen, beheren en beschikbaar stellen, wordt geregeld in het Europees kader voor gegevensverzameling (Data Collection Framework EC verordening 2017/1004). Dit kader behandelt zowel biologische, milieu-, economische en sociale gegevens. Europa voorziet in financiële ondersteuning voor deze gegevensverzameling.

Het is onmogelijk om elke vis in zee te tellen. Dus grijpen visserijwetenschappers naar drie belangrijke bronnen voor het verzamelen van gegevens: commerciële vissersvaartuigen, onderzoeksvaartuigen en de havens waar de vis wordt aangeland. Elk land heeft zeegaande waarnemers die maandelijks meegaan aan boord van vissersvaartuigen of naar vissershavens reizen om monsters van de aangelande vis te nemen. Zij verzamelen steeds dezelfde biologische gegevens: lengte, geslacht, gewicht en leeftijd van de individuele vissen. Vroeger ging dat met pen en papier, vandaag zijn er elektronische meetplanken, kunstmatige intelligentie en andere innovatieve technieken zoals sensoren en DNA om de gegevensverzameling te verbeteren. De inzet van deze technische hulpmiddelen vloeit voort uit de noodzaak om de kwaliteit van de gegevens te verbeteren en over te schakelen van visserijadviezen over afzonderlijke bestanden, naar adviezen over hele ecosystemen.

Om de gegevensverzameling van op commerciële vaartuigen aan te vullen, worden ook twee wetenschappelijke surveys uitgevoerd. De eerste survey gaat door in de zuidelijke Noordzee met de Belgica (samenwerking ODNature) en richt zich o.a. op de bestandsopnames van schol en tong. De tweede survey gaat door met de Simon Stevin (samenwerking met het VLIZ) in de Belgische kustwateren om het aantal juveniele platvissen te bepalen (vnl. schar, schol, tong, tarbot, griet en grijze garnalen).

Vervolgens is het de beurt aan ICES of de International Council for the Exploration of the Sea. Dit orgaan coördineert de gecombineerde gegevensstroom uit alle lidstaten, inclusief de Belgische, om visbestandsramingen uit te voeren. Als een van de Europese wetenschappelijke visserij-instituten neemt ILVO deel aan deze ICES vergaderingen. In ICES-werkgroepen zetelen wetenschappers van de landen die vissen op een specifiek visbestand in het noordoostelijke deel van de Atlantische Oceaan en de Oostzee. De rol van de ICES bestaat erin wetenschappelijk advies te verstrekken over duurzame visserij, op basis van de beginselen die zijn vastgelegd in internationale overeenkomsten. Het advies is gebaseerd op de ramingen van de populatie/biomassa van de visbestanden maar ook op vangstprognoses voor het komende jaar bij verschillende niveaus van visserij-intensiteit (scenario’s).

Eerst het goede nieuws. De overbevissing in de Atlantische regio neemt af. Dat bevestigt het verslag van 2022 van het Wetenschappelijk, Technisch en Economisch Comité voor de visserij (WTECV) over de gezondheidstoestand van de vis in Europa. De positieve trends die de afgelopen twintig jaar in de Atlantische Oceaan zijn waargenomen, zetten zich dus door. Toch zijn er nog regio’s waar nog veel werk aan de winkel is. Het ‘Europese deel’ van de Middellandse Zee is zo’n regio. De doelstelling van het gemeenschappelijk visserijbeleid om tegen 2020 een 100% duurzame Europese visserij te hebben, is alvast niet gehaald.

De vraag stelt zich wel in welke mate ‘onze’ visbestanden effectief duurzaam bevist worden? Om dit uit te vissen moeten we eerst overeenkomen wat ‘duurzaam bevist’ precies betekent. Om dit grondig te evalueren moet naast de toestand van het visbestand zelf ook de impact geëvalueerd worden op de leefomgeving van de vis: het mariene ecosysteem. Dit is een complex verhaal dat te ver gaat voor dit artikel. Wel kunnen we meegeven dat de wetenschap nog niet routinematig in staat is om deze brede evaluatie te maken voor de meeste visbestanden. Om te kunnen inschatten hoe de toestand van een visbestand eraan toe is, zijn twee zaken belangrijk. Eerst en vooral de hoeveelheid vis die van een bepaald bestand in zee rondzwemt uitgedrukt in biomassa (“SSB”). Daarnaast ook de intensiteit van de visserij op een bestand, dit is de visserijdruk (“V” of “F”). Vervolgens moeten we natuurlijk overeenkomen waar de grens ligt tussen duurzaam en niet-duurzaam bevist. Hierover bestaat nog steeds discussie maar wereldwijd wordt tegenwoordig de drempel gelegd op “MSY”. Deze ‘maximum sustainable yield’ of maximaal duurzame opbrengst is het niveau waarop een visbestand de meeste jonge vis voortbrengt.

Bovenstaande figuur illustreert de toestand van de visbestanden wereldwijd volgens FAO. Het toont dat de kampioenen van duurzaam vissen zich bevinden in de Stille Oceaan met meer dan 80% van de commerciële visbestanden op duurzaam niveau. De Middellandse Zee hoort bij de slechtste leerlingen van de klas met zowat twee derde van de visbestanden overbevist. Dit heeft voor een stuk ook te maken met de moeilijke politieke situatie. Een degelijk beheer van visbestanden is enkel mogelijk indien landen constructief samenwerken, visbestanden kennen nu eenmaal geen grenzen. In onze regio (noordoost Atlantische Oceaan) zijn een goeie 70% van de visbestanden duurzaam bevist. Helemaal niet slecht als we vergelijken met de rest van de wereld. Maar er is dus nog wat werk aan de winkel. Hoewel, we komen van heel ver met de jaren ’90 als dé periode van de grote overbevissing in en rond de Noordzee.

We zoomen in op de 35 visbestanden die onze Belgische vissers viseren en waarvoor we voldoende data hebben voor een grondige evaluatie. Hiervan zijn er 5 overbevist, namelijk kabeljauw en wijting ten zuidwesten van Engeland, pladijs in de Keltische zee en tong en witje in de Noordzee. Daarnaast zijn er nog 5 bestanden waarvan de biomassa te laag is, maar waarbij de visserijdruk voldoende verlaagd is om deze bestanden toe te laten aan te groeien en te herstellen.

Als voorbeelden van hoe enkele visbestanden geëvolueerd zijn in de tijd geven we het succesverhaal van pladijs in de Noordzee en het drama van kabeljauw in de Noordzee. Het is een complex verhaal. Een beetje kort door de bocht kunnen we zeggen dat kabeljauw grotendeels uit de Noordzee verdwenen is door overbevissing in de jaren 1970 en niet meer terugkomt door klimaatverandering. Pladijs is er opvallend bovenop gekomen door een sterke vermindering van de visserijdruk sedert de jaren ’90 en door de plaats die vrij gekomen is door het vertrek van kabeljauw.

De GIC bestond officieel slechts gedurende tien jaar (1723-1733). Al maakte ze deel uit van een langere maritieme geschiedenis, waarbij vele nationaliteiten en ondernemingen in de haven van Oostende bijeenkwamen. De Oostendse Azië-reizen vormden hierbij ontegensprekelijk het product van migratie. Tijdens de 17de en 18de eeuw zorgde Oostende’s positie tegenover andere havens en naties voor een bijzondere rol als smokkelhaven, kapersnest, of transitplaats. Kortom, een plaats met mogelijkheden voor ondernemende kapiteins en reders. Oostende was door haar ‘grenspositie’ en de band met zusterhaven Duinkerken, via de vroegere visserij en kaapvaart, een aantrekkelijke vestigingspool. Handelaren en kapiteins die elders wegtrokken om religieuze of politieke redenen, vonden er nieuwe economische mogelijkheden.

Dit ondervond ook de uitgeweken Ier Thomas Ray (eigenlijk O’Regan) uit Youghall. Hij geraakte al gauw betrokken bij allerlei maritieme ondernemingen, en werd in 1728 zelfs burgemeester van Oostende. Naast hem vinden we ook andere ingeweken pioniers in de lange-afstandshandel terug. Zo was er voormalig kaperkapitein en reder Gollet de la Merveille, die reeds in 1712 vanuit Saint-Malo smokkelexpedities naar de Stille Oceaan en China uitrustte.

Maar waarom ontstond de GIC precies in de vroege 18de eeuw? In 1713 eindigde de Spaanse Successieoorlog. Tijdens die oorlog was kaapvaart voor vele Oostendse zeelieden en handelaren uiterst winstgevend. Ook bracht deze oorlog de Zuidelijke Nederlanden uiteindelijk onder Oostenrijks bewind. Dit verbrak eerdere winstgevende handelsconnecties met Cádiz, waardoor handelaren en investeerders andere markten en productiecentra zochten. De ondernemende inwijkelingen werkten via hun handelsconnecties, politieke contacten, en buitenlandse kennis aan de uitvoer van zeereizen over lange afstand. Onder het mom van ‘individuele uitredingen’ gingen handelaren hun kapitaal samenleggen om te investeren in schepen en bemanning. Zo trokken de eerste Vlaamse Indiëvaarders er in 1716 op uit. Men kocht in het geheim een schip op een Londense scheepswerf, en zond kapitein Gerrebrantsz via Cádiz met geheime orders om naar de Indische Malabar-kust te varen. Een tweede schip zou onder kapitein Sarsfield naar de specerijenrijke handelshaven Surat in Gujarat varen. De rijke lading en haar publieke veiling zorgden voor een ongezien enthousiasme.

Maar er was nog een gebeurtenis die het idee bezegelde om verre Azië-reizen te ondernemen. In 1717-1718 bereikten maar liefst vier Franse schepen de haven van Oostende, waaronder het schip Marquis de Maillebois van kapitein de la Perche. Dit schip was in 1714 in La Rochelle uitgevaren en had er een overtocht opzitten naar Peru, vervolgens China, en wederom via Peru naar Oostende. Haar bijzondere lading, over de Stille Oceaan getransporteerd, kwam zo voor het eerst op de Oostendse markt. Damask en ruwe zijde uit Nankin, meer dan 111 balen Chinese zwarte peper, textiel met geborduurde bloemen uit Beijing, een volledige set zijden slaapkamer-decoratie, en andere kostbare goederen. Zowel Ray als de la Merveille waren nauw betrokken bij de aankomst en afhandeling van deze schepen. Via Oostende wilden ze de taxatie op hun goederen vermijden en makkelijker smokkelwaar binnenbrengen.

Met het binnenlaten van deze schepen ijverde Ray voor Oostende’s status als een soort vrijhaven. Die beschouwde hij als “de enige hoop om de zeevaart en handel van deze provinciën opnieuw tot bloei te laten komen”, en verder buitenlandse zeelieden te kunnen aantrekken. Zijn plan was om zo te concurreren met “meerdere families en kapitalisten van Holland aan wie de VOC geen vergunning geeft om hun eigen schepen uit te rusten”. De veiling van deze goederen trok de aandacht, en wakkerde de honger naar Chinees textiel, thee, specerijen en luxeproducten verder aan. In 1717 voer de Engelse kapitein James Tobin zo naar Kanton in China, samen met de ‘vlaemschen kapiteyn’ Jacobus De Winter. Men kocht er zwarte thee en porselein in ruil voor zilver, dat onder meer in de Spaans-koloniale mijnen van Potosí was gemunt. Oostende nam nu volop deel aan de wereldhandel.

Oostendse handelaars en Zuid-Nederlandse investeerders zochten vervolgens hoe ze de op gang gekomen Azië-handel systematisch konden verderzetten. Omdat Azië bereiken zes tot negen maanden duurde, was er nood aan een organisatievorm die kapitaal en risico verdeelde. De stichting van de Generale Keizerlijke Indische Compagnie vormde het antwoord. Op 1 september 1723 begon men met het intekenen op aandelen in deze ‘maatschappij in gedeeld aandeelhouderschap’. De Compagnie had haar zetel in de lokalen boven de Antwerpse beurs, omdat haar voornaamste kapitaalsinvesteerders daar actief waren. De praktische uitredingen en veilingen van goederen gebeurden te Brugge en Oostende.

Toch vormt de naam ‘Oostendse Compagnie’ een deels vertekend beeld. Het is niet zo dat alle bemanningsleden, schepen of ondersteuning uit Oostende afkomstig waren. Zo deed men voor de initiële uitrusting van de compagnie beroep op ervaren Schotse of Engelse kapiteins, die reeds bij andere Europese compagnieën hadden gediend. Ook gebruikte men tweedehands-schepen afkomstig van Engelse of Hollandse scheepswerven, en zelfs Engelse of Hollandse zeekaarten.

Hoewel de Compagnie onder Keizerlijke vlag en vergunning voer, werd ze niet van overheidswege te Wenen of Brussel gesticht, maar vanuit de samenwerking tussen handelaren en kapitaal. De winsten en hofgeschenken zouden er wel voor zorgen dat de Oostenrijkse Keizer de belangen van de GIC bewaakte. Al kwam men al gauw in moeilijk diplomatiek vaarwater terecht. Zo schreef de Britse EIC in 1723: “We must try to make these interlopers sick of their Voyages for tea”.

Net zoals andere Europese handelscompagnieën richtte de GIC zich op enkele locaties: de koffiehandel te Mokka, de textiel- en specerijenhandel te India, en de thee-, zijde-, en porseleinhandel met China. Te Bengalen bevond de GIC zich, omringd door andere Europese compagnieën, aan de oevers van de Ganges. Ze liet er zich in met de aankoop en levering van textielproducten. Deze stoffen dienden voornamelijk voor de Europese markt. Men bracht luxueuze zijden stoffen mee uit Cassembazar, maar ook grof katoen dat later werd verkocht aan de West-Indische compagnieën om te dienen als slavenkledij. Verder waren er ook nog de guinées: kleurrijk textiel dat men bij Afrikaanse stamhoofden inruilde tegen slaven. Hier dient benadrukt te worden dat de GIC zelf níet rechtstreeks bij slavenhandel betrokken was, maar wel opereerde binnen een vroegmoderne handelscontext waar deze deel van uitmaakte. Slavenhandelaren zouden hun producten dus verder aanwenden.

Voor China betrof de lading voornamelijk thee en porselein. Porselein diende daarbij niet als luxeproduct, maar wel als ballast om de scheepslading zwaarder te maken zodat het schip diep genoeg lag om uit te varen. Dit porselein kende vele vormen, van theekopjes tot schotels en schenkkannen. Toch vormde thee het meest winstgevende en voornaamste doel. Vergeleken met andere Europese ‘Indië-compagnieën’ maakte de GIC immers snellere zeereizen, waardoor ze versere thee op de markt kon brengen. Onder andere Hollandse kooplieden kochten ze op in een poging om zo het marktmonopolie van de VOC te behouden. Daarnaast behielden zijde en andere luxeproducten ook in de Oostenrijkse Nederlanden een blijvende aantrekkingskracht. Zo zien we dat de GIC ondanks haar rol als kleinere compagnie en laatkomer in de Azië-handel door gebruik van buitenlandse ervaring en expertise een geduchte positie op de markt veroverde.

Voorafgaand aan de stichting van de GIC trok Godefroy de la Merveille in 1718 met het schip Carolus VI naar de Coromandelkust in Zuidoost-India. In plaats van handel te drijven sloot hij een akkoord met de lokale heerser Nawab Sa’adatullah Khan van Arcat om er in ruil voor zijn lading een nederzetting te stichten. Deze nawab had politieke redenen om in Sadatpatnam een haven te stichten: Cabelon. De kooplui of reders te Oostende waren hier niet mee opgezet, maar zo bezat men wel een eerste overzeese Zuid-Nederlandse handelspost, als mogelijke tussenstop op weg naar Bengalen. Eerste-luitenant Diaz de la Peña bestuurde deze nederzetting als ‘gouverneur’ tot hij wegens verregaande corruptie en daaruit voortkomende gewelddadige incidenten in 1726 werd afgezet. Na lange onderhandelingen verkreeg men datzelfde jaar de toelating om handelsposten te vestigen langs weerskanten van de Hughli-rivier, te Banquibazar (Berhampore-Hydsiapour). Deze nederzetting kreeg later onterecht en anachronistisch de stempel van ‘België’s eerste kolonie’. Deze misvatting trok de historische aandacht wat weg van andere handelsposten te Cassembazar en Dacca (in hedendaags Bangladesh), een handelspost waar samenwerking met Armeense en lokale handelaren van bijzonder groot belang was. Men bevond zich te Bengalen immers in een kosmopolitische smeltkroes aan Armeense, Turkse, en Arabische handelaars waartegenover alle Europese handelscompagnieën samen slechts een klein en verwaarloosbaar aandeel vormden.

Voor China ging de handel via geijkte procedures, waar ook de andere Europese handelaren aan onderworpen waren. Men mocht nooit verder reizen dan de havenstad Kanton en was beperkt tot interacties met lokale officieren, douane-inspecteurs, bevoorraders, en een geselecteerd aantal Chinese handelaren. De schepen meerden aan te Wampo. Daarna ging het met kleinere boten de rivier af om in Kanton jaarlijks een magazijn-handelspost of hong te huren van de voornaamste koopman waarmee men handel dreef. Dit alles gebeurde via het staatgestuurde protocol vanuit Beijing, dat gericht was op veiligheid en het inperken van destabiliserende invloeden aan China’s maritieme grens. Vergeleken met de turbulente, en later koloniale geschiedenis in Bengalen was dit beleid misschien niet onterecht. Want hoe ging men om met de lokale leefwereld?

Toekomend in de overzeese gebieden bezat men meestal niet de taalkundige noch interculturele competenties om zich vlot te bewegen in een kosmopolitische handelswereld. Men diende hiervoor beroep te doen op tussenpersonen. In Bengalen kon de handel slechts starten door de tussenkomst en expertise van de rijke bankier en hoveling Jagat Seth, en de Armeense handelaren Aga Mallick en Khoja Delaune. Deze werden ingeschakeld in het verschaffen van krediet om de handel te financieren, in diplomatieke onderhandelingen met de Nawab van Bengalen, maar ook voor de concrete uitbouw van de handelsnederzettingen. Ook ondernam men meermaals hofreizen om te onderhandelen over handelstoelatingen en het gebruik van terreinen. Hierbij diende men rekening te houden met de hofcultuur. Die omvatte eetgebruiken, lange onderhandelingen, uitgebreide briefwisseling, en plechtige rituelen – waaronder het dragen van een Indisch hofgewaad en het meermaals diep buigen. In 1723 probeerde Armeniër Khoja Delaune dit aan ambassadeur Cobbé aan te leren. Helaas verstoorden de Zuid-Nederlandse handelaren meermaals het hofritueel om handelsbelangen te bespreken, waardoor de Bengaalse edelen hen verweten “als kinderen” te handelen. Cobbé probeerde het onderhandelingsproces te bespoedigen door conflict uit te lokken. Hij bracht een huurlingenleger van een 600-tal man op de been, maar kwam hierbij om. Vervolgens werd Baskisch-Franse koopman Vincent Parraber aangetrokken, die eerder als hulpchirurgijn voor de Fransen werkte maar wél ervaring had in lokale interacties. Via uitgebreide briefwisseling slaagde hij erin de nodige contacten te herstellen.

Vaak was het de nuchtere zeeman die de zaak in het juiste perspectief bekeek. Zo vatte kapitein Michiel Cayphas het in een brief in 1724 samen dat “naer men Comt om in een andermans landt een plaets te Coopen” men dient te onderhandelen, maar dat “de heer Cobbé noyt daer na en heeft willen Luysteren, als nu in den oorlogh zijnde”, en dat dit onderhandelingsproces langzaam moest verlopen omdat de vergunning “soo spoedigh niet en can bekomen worden en somtijts wel eenige tijdt door loopt voor men de selve heeft soo als ’t met andere natien gebeurt is”. Indische kronieken benoemen de GIC-dienaren als ‘Alemans’. Ze wezen op de merkwaardige combinatie van geweld en handel, en vroegen meermaals of zij nu gekomen waren als handelaars of als veroveringsmacht, en waarom ze anders soldaten bijhadden? Het antwoord was vaak “om de dreiging van andere Europese naties te vermijden”.

Een voorspelling die zou blijken uit te komen. Uiteindelijk waren het die andere Europese naties die erin zouden slagen om de Compagnie op te doeken via diplomatieke druk. Zo werd op 31 mei 1727 reeds het octrooi of overheidstoelating voor 7 jaar opgegeven. Op 16 maart 1731 zorgde het Verdrag van Wenen er vervolgens voor dat de GIC een definitief verbod kreeg, in ruil voor de Pragmatieke Sanctie of erfopvolging van keizer Karel VI door Maria-Theresia. Toch ging men in het geheim nog verder met het uitrusten van schepen onder andere vlaggen. In Bengalen zouden tot 1744 nog Zuid-Nederlanders en Oostendenaren verblijven, onder het bestuur van de ingeweken Siciliaanse Oostendenaar François de Schonamille. Zij konden daar overleven door de intra-Aziatische handel naar Perzië of zelfs Manila te ondernemen, die niet langer verbonden was met Oostende. Daarbij verkocht men scheepsruimte aan andere handelaren, en werkte men stiekem samen met de Franse gouverneur Dupleix of de Nederlander Jan Albert Sichterman in smokkelhandel ter persoonlijke verrijking. Met verdoken steun van de Franse en Engelse handelscompagnieën ontketende gouverneur de Schonamille uiteindelijk een huurlingenopstand die geen schijn van kans had. Men drukte daarbij zelf uit niet te kunnen concurreren met Perzische of Armeense handelaren, en probeerde dus via geweld een gunstige positie te verwerven. Dit mondde uit in piraterij waarbij men inlandse vaartuigen plunderde en de belangen aanviel van dezelfde Armeense en Perzische bondgenoten waar hun handel en aanwezigheid eertijds op steunde.