Testerep was geen echt eiland, maar een met schorrenvegetatie begroeide strook land die door een grote geul, de Testerepgeul, van de rest van de kustvlakte werd gescheiden. Die geul gaf in het westen uit op de IJzergeul, en liep in het oosten uit op een zandwad: een zandige vlakte die af en toe onder vloedwater kwam te staan. Dat zandwad op het oostelijke uiteinde van Testerep heette in 1115 trouwens nog Harenam (Latijn) of Sant (oud-Nederlands). Hoewel Testerep door inpoldering rond 1200 terug aansloot bij het bedijkte kustlandschap en dus als schiereiland ophield te bestaan, bleef het toch een sterke herinnering in het landschap van de kustvlakte. Zo wordt Oostende in 1459, ook al was het toen reeds verplaatst naar de meer landwaartse locatie, nog steeds omschreven als Oosthende Teestrep. Uit wetenschappelijke gegevens en ervaringen van vissers kunnen we afleiden dat Testerep oorspronkelijk een stuk dieper in zee lag dan wat er vandaag nog van Testerep in het landschap rest (zie kaart p.8). Een groot deel van Testerep is in de loop van de geschiedenis immers door de zee verzwolgen.

Testerep vormde als schorreneiland een wezenlijk deel van het vroegmiddeleeuwse getijdenlandschap. De Testerepgeul die het eiland aan de zuidoostkant afsloot mondde uit in de IJzer ter hoogte van het huidige Fort van Nieuwendamme (zie kaart p.8). De naam Testerep zou trouwens verwijzen naar twee Romaanse woorden, met name dextra en raipa wat zoveel betekent als “westelijk gelegen strook land”. De ligging op die strook land leidde tot de namen Westende, Middelkerke en Oostende: Westende lag aan het westelijk uiteinde, Middelkerke in het midden en Oostende aan het oostelijk uiteinde. In de 10de eeuw verschijnt dit Testerep ook in de geschreven bronnen. Dit hangt samen met het verschijnen van een nieuwe machthebber op het toneel: de graaf van Vlaanderen. De graven hadden in die tijd een machtspositie opgebouwd ten koste van de Westfrankische koningen. Ze hadden onder meer heel veel grond ingepalmd, met name in de kustvlakte waar ze alle nog niet ontgonnen schorren als de hunne beschouwden. De graven van Vlaanderen – met Boudewijn II en zijn zoon Arnulf I op kop – hadden rond 900 al grote delen van onder meer Testerep in bezit genomen. Zij richtten er, gaande van west naar oost, nieuwe grote schaapsboerderijen in. Om die te beschermen tegen de invloed van de zee, legden ze eerst ringdijken en nadien langgerekte dijken aan langs de Testerepgeul. De inpoldering van de geul zelf volgde in de 12de eeuw, na de aanleg van de grote ‘Nieuwe dam’ (Nieuwendamme tussen de IJzer en de Testerepgeul).

De grote domeinen van de graven van Vlaanderen op Testerep staan beschreven in tal van documenten uit de grafelijke archieven (zie illustratie rechtsboven). Zo bevond er zich in de duinen aan de westkant van Testerep een grote grafelijke rundsboerderij (vaccaria). Maar er waren ook uitgestrekte schaapsdomeinen (berquaria) in de schorren ten oosten van Westende. Dat was onder andere het geval bij het Vranckx Ambocht te Middelkerke, het Standarts Ambocht bij het latere Oostende en nabij het al vermelde ‘Sant’. De graaf had dit laatste schaapsdomein in leen gegeven aan de heren van Voormezele (bij Ieper). Twee grote schaapsboerderijen ter hoogte van het latere Raversijde werden in 992 en 995 aan de Gentse Sint-Pietersabdij geschonken.

De eerste kerk kwam er in de loop van de tiende en/of elfde eeuw. Die kerk van de Testerepsi parrochia, reeds vermeld in 1115, bediende aanvankelijk het hele eiland. Rond die kerk groeide al snel een dorp, uit de bronnen gekend als de Villa de Testerep en vermeld vanaf 1123. Die naam evolueerde vanaf de dertiende eeuw tot Sanctae Mariae de Testreep en nog later tot Mariakerke. De graven lieten zich op Testerep tot dan vertegenwoordigen door de Ridders van Testerep (Milites de Testerep), van het geslacht Canis, alias le Kien of “de Hond”. Hun hof lag vermoedelijk nabij de oorspronkelijke site van de Villa de Testerep. De ridders Canis hielden op Testerep tot de dertiende eeuw de kerkelijke tienden, een belangrijke parochiale grondbelasting. Geleidelijk aan zouden ze deze belastingsrechten verkopen. In 1226 schonken de Ridders Canis al een deel van de tienden, meer bepaald op het gebied Obekinskinderdyc ergens nabij Mariakerke, weg aan de Gentse Sint-Baafsabdij. In 1297 volgde de rest, met als gelukkigen de St.-Baafsabdij te Gent, de Sint-Pietersabdij te Oudenburg, het Hof van Wijnendale en de Beaulieu-abdij te Petegem. Opmerkelijk is hoe vermeld wordt dat bij de tienden behalve de parochierechten onder meer ook ‘des escoles’ of ‘dorpsscholen’ behoorden, die vermoedelijk onder meer in Mariakerke en Middelkerke gesitueerd waren. De laatste ridders van Testerep die we kennen uit de bronnen zijn trouwens Thomas le Kien en zijn zoon Richard, de verkopers van de tienden uit 1297.

De miserie moet groot geweest zijn. We weten niet hoeveel slachtoffers er vielen. In ieder geval zagen de overblijvende inwoners geen plaats meer om er te blijven wonen. Een jaar na de ramp besliste hertog Filips de Stoute dan ook dat Oostende opnieuw gesticht diende te worden, landwaarts van de oude stad. Dit geschiedde op grafelijke duingronden en op voormalige landbouwgronden in de parochie Bredene, dus buiten Testerep. Het ging om oude grafelijke domeinen, inmiddels bevolkt door gewone pachtboeren. De wil van de vorst geschiedde en op de oude landbouwgronden van Bredene Ambacht verrees het ‘tweede (=huidige) Oostende’. Dit was mooi te zien bij opgravingen in de huidige stad nabij het Mijnplein en de Van Isegemlaan. Die toonden hoe de nieuwe straten niet op oude duingronden gelegen waren, maar op oude akkerlagen.

De nieuwe stad had opnieuw een dambordpatroon, een marktplaats, een stadshal en omwalling. Ze kreeg in 1434 ook een nieuwe kerk, waarvan de Peperbusse, gebouwd in 1478, het laatste restant is (zie miniatuurweergave p.9). De stad werd tevens voorzien van een sterke zeedijk en een haven. Het eilandje en wat restte van de kerk en de oude stad bleef deel uitmaken van Oostende, en zou maar verdwijnen na het Beleg van Oostende (1600-1604). Toen trokken de Spanjaarden een nieuwe vestingmuur op langs de zeekant en verdwenen alle zichtbare sporen.

Na een eerder armoedige start in het begin van de 15de eeuw, kende Oostende in de rest van de 15de- en 16de-eeuw een grote bloei. Het had als stad niet minder dan 6000 inwoners, een visserijvloot van om en bij de 50 schepen en speelde een rol als (internationale) havenstad. Die rol blijkt onder meer uit opmerkelijke importwaar die archeologen uit het bodemarchief halen, zoals Chinees porselein. Dit bevestigt dat internationale handelsvloten ook Oostende aandeden. De stad was verder ook betrokken bij de lakennijverheid, en speelde in het hertogdom een relatief belangrijke politieke en economische rol. Het is deze stad die staat weergegeven op de kaart van Pourbus uit 1567, en het is deze stad die ten onder zou gaan aan het geweld van de Godsdienstoorlogen en het Beleg.

Aan onze kust is Oostende niet de enige plaats die tussen de 14de en 16de eeuw ten onder ging aan de zeespiegelstijging. Ook het eiland Wulpen (met de dorpen Sint-Lamberst-Wulpen, Westende op Wulpen, Avenkerke en Runckendorp) in de monding van de Westerschelde verdween in 1377 grotendeels in zee. En hetzelfde geldt voor de voorloper van Blankenberge – Scarphout – in de 14de eeuw, de eerste versies van Walraversyde en Mariakerke (1394) en het oorspronkelijke Wenduine (1570). De combinatie van de aanhoudende zeespiegelstijging en de effecten van de inpoldering hadden voor een natuurdynamiek gezorgd die de middeleeuwse mens niet kon inschatten. De verwoestende stormnachten (sommige met orkaankracht) van 1334, 1377, 1394, 1402 en ga zo maar door, lieten een zware tol na. De storm van 1953 was dus zeker niet alleenstaand. Na de eerder ‘onschuldige’ storm van januari 2017 bleek trouwens nog maar eens de kwetsbaarheid van het strand ter hoogte van het huidige Oostende.

Testerep is inmiddels een vrij klein relict geworden van wat ooit was, op de brede duinenkop van Testerep in Westende na dan (zie kaart p.8). Als je vandaag over Testerep wandelt, bijvoorbeeld in de duinen van Westende, of over de Gravejansdijk, of in de Kerkstraat in Middelkerke (die ongeveer van de dijk langs de Testerepgeul naar de duinen liep), bedenk dan hoe oud dit stukje landschap is, en wat de geschiedenis van Testerep ons kan vertellen.

En daar blijft het niet bij. Recent Gents geofysisch onderzoek in het kader van het SeArch project (www.sea-arch.be) toonde in de zeebodem voor Oostende mogelijke sporen van het eerste Oostende. Met een zogenaamde multi-transducer parametrische echosounder (SES-2000 Quattro), een uniek toestel aangekocht door het VLIZ, konden onderzoekers met geluidsgolven ettelijke meters diep in de zeebodem turen. Het brengt de zeebodem en onderliggende structuren in zeer groot detail en drie-dimensioneel in beeld. De gevonden sporen zijn nog maar een start. Verder onderzoek zal meer klaarheid moeten brengen en hopelijk nog meer tippen van de sluier lichten.

Als je aan zee staat, zou je het misschien niet denken. Maar de soms grijsgrauw ogende watervlakte van de Noordzee herbergt heel wat waardevolle natuur. Een belangrijk deel hiervan bevindt zich onder water en is onttrokken aan het zicht. Zelfs voor duikers is de Noordzee een ogenschijnlijk troebel en moeilijk toegankelijk gebied. Toch valt er veel te ontdekken.

En binnen deze grotere Noordzee is het Belgische deel écht wel bijzonder! Dat heeft het aan zijn ligging te danken, in de zuidelijke tip van de Noordzee en in een trechter die via de nauwe doorgang van de Straat van Dover leidt naar het Kanaal. Watermassa’s uit het Kanaal (Atlantisch, zout) mengen er met door grote continentale rivieren (Schelde, Rijn, Maas) aangerijkt en gezoet water. En dat doen ze in een gebied dat uitzonderlijk rijk is aan reliëf. Daar zorgen de ‘Vlaamse banken’ voor, een op Noordzeeschaal vrij uniek en van oudsher in scheepvaartmiddens berucht gebied van zandbanken. 

Op de bodem van de Noordzee

Het Belgische deel van de Noordzee is nergens dieper dan 45 meter. In deze ondiepe zee liggen wel dertig zandbanken, waarvan sommige tientallen kilometer lang zijn en tot 30 meter uittorenen boven de zeebodem. Ze lopen min of meer evenwijdig aan de kustlijn en zijn door storm en getijstroming geboetseerd uit het aanwezige zand, na de laatste IJstijd (ergens tussen 9500 en 7000 jaar geleden). Tussen de zandbanken zijn er slibrijkere geulen of vind je grindafzettingen. Zowel de uitgestrekte zachte zand- en slibbodems (‘zacht substraat’) op en tussen de zandbanken, als de plaatselijk stenige ondergrond (‘hard substraat’) bieden interessante leefomstandigheden voor dieren en planten. Sommige dieren vormen er natuurlijke riffen, die ook weer ander leven aantrekken. Deze diersoorten noemt men ook wel ‘ecosysteem ingenieurs’. Een mooi voorbeeld daarvan is de schelpkokerworm. Deze zeeworm leeft ingegraven in het zand en bouwt kokers uit schelpstukjes die tot wel 5 cm boven de zeebodem uitsteken. De natuurlijke riffen gevormd door al deze kokertjes samen blijken de soortenrijkdom plaatselijk met een factor 4-6 te kunnen verhogen. De grindbedden, gelegen tussen de zandbanken, hebben dan weer een belangrijke functie als broed-, kraam- en groeiplaats voor vissen, schelp- en schaaldieren. Ze vormen een harde ondergrond waarop verschillende soorten hun eieren kunnen afzetten (o.a. wulk, dwerginktvis, haaien en roggen). Op deze grindbedden kwamen tot het einde van de 19e eeuw oesterbanken van de inheemse platte oester voor en de haring gebruikte de grindbedden om zijn eitjes af te zetten. Deze afwisseling – van slib, over zand tot grind – zorgt ervoor dat de zeebodem een erg gevarieerd bodemleven huisvest met meer dan 260 bekende soorten. Als hard substraat kennen de natuurlijke grindbedden door de mens gecreëerde tegenhangers, al lijken die eerder verarmde versies ervan. Dit is het geval voor de offshore windturbines (met hun erosiebeschermende steenbestortingen en artificiële riffen), maar ook voor de meer dan 200 scheepswrakken verspreid op de bodem van het Belgische deel van de Noordzee. Deze scheepswrakken vormen beschermde oasen met een relatief hoge soortenrijkdom.

Een Noordzee vol leven

Het Belgische deel van de Noordzee is met meer dan 2.100 soorten een immense bron van biodiversiteit (www.marinespecies.org/berms/). Dat start al bij het allerkleinste leven dat, alvast in het aantal aanwezige exemplaren, alle records verpulvert. Zo bevat één druppel zeewater meer dan 1 miljoen bacteriën, 10 miljoen virussen en ook nog ontelbare minuscule wiertjes (fytoplankton) en diertjes (zoöplankton). Hoe klein ook, het is dit leven dat aan de basis ligt van de voedselketen van de zee.

Op en in de zeebodem vinden we de meeste soorten, gaande van zeer kleine diertjes (roeipootkreeftjes, rondwormen,…) tot grotere soorten (garnalen, schelpen, krabben, zeesterren,...). Niet te verwonderen dat ook heel wat vissen en andere schaal- en schelpdieren het feestbanket van deze ondiepe zandbanken in onze kustzone opzoeken. Daar horen ook haaien en roggen bij, zij het dat veel bestanden van deze kraakbeenvissen onder druk staan. Haaien en roggen groeien eerder traag en hebben relatief weinig nakomelingen wat hen extra gevoelig maakt voor een hoge visserijdruk.

En waar veel plankton, vis en ander lekkers te vinden is, voelen ook zeevogels en zeezoogdieren zich thuis. De laatste jaren bezoeken steeds meer zeezoogdieren onze kustwateren. Dat geldt voor de bruinvis, de kleinste walvisachtige en het meest voorkomende zeezoogdier in de Noordzee, maar ook voor de gewone en de grijze zeehond. Uitzonderlijk zwerft hier zelfs wel eens een heuse dolfijn (tuimelaar, witsnuitdolfijn, gewone dolfijn,…) of walvis (potvis, bultrug, dwergvinvis, groenlandse walvis,…) een tijdje rond. Onze kustwateren vormen ook een belangrijke stop- en rustplaats voor trekkende vogelsoorten. Jaarlijks passeren naar schatting meer dan 1 miljoen zee- en kustvogels – op doortrek van of door het Kanaal – ons deel van de Noordzee. Daarnaast is dit gebied een veilige haven voor meer dan 60 soorten zee- en kustvogels. Ze vinden hier voedsel. In het verleden kwamen verschillende soorten ook tot broeden (sternen, meeuwen, strandplevier), maar het wordt steeds moeilijker en vaak zelfs onmogelijk voor hen om rustige broedgebieden te vinden aan onze dichtbevolkte kust.

Daarnaast hebben zich in het Belgisch deel van de Noordzee nog een 70-tal nieuwe “exotische” planten en dieren gevestigd. Dat deden ze met de hulp – bewust (bij kweeksoorten) of onbewust (als verstekeling in het ballastwater van schepen) – van de mens. Sommige gedragen zich “invasief”: ze breiden snel uit en kunnen de plaats innemen van de natuurlijk voorkomende (inheemse) soorten, wat nefast voor het milieu kan zijn. Gekende voorbeelden van invasieve soorten zijn de Amerikaanse zwaardschede, het muiltje, de Nieuwzeelandse zeepok en de Japanse oester.

Beschermde gebieden vormen de basis

Er zijn heel wat gebruikers (zoals de scheepvaart, de visserij, de zandwinning,…) die ruimte claimen in het Belgisch deel van de Noordzee. Al deze ruimteclaims zijn samengebracht in het Marien Ruimtelijk Plan (MRP). Dat plan biedt voor een periode van telkens zes jaar (2014-2020, 2020-2026) een houvast voor een ruimtelijk en duurzaam beleid op zee. De Europese basis voor het MRP schrijft voor dat een ecosysteemgerichte benadering centraal moet staan in een marien ruimtelijk plan. Idealiter gaat deze hand in hand met duidelijke voorwaarden voor de verschillende socio-economische activiteiten en met doorgedreven toezicht en handhaving.

In het huidig Marien Ruimtelijk Plan zijn de beschermde zones ten aanzien van natuur weergegeven. Natuurgebieden zijn en blijven op dit moment de enige langetermijnbasis voor een effectieve bescherming van natuurwaarden, die de basis vormen van het ecosysteem. Ook voor de bescherming van het zee-ecosysteem is het belangrijk dat er een robuust en grensoverschrijdend netwerk van beschermde gebieden bestaat, met op elkaar afgestemde beschermingsmaatregelen. Vandaag is 36% of 1.237 km² van de oppervlakte van het Belgische deel van de Noordzee beschermd via verschillende natuurbeschermingswetten (zie kaart p.11 en tabel p.12). Vooral de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (naast de federale Wet Marien Milieu uit 1999 en de Ramsar Conventie uit 1971) zijn hierin sturend. Drie ‘Vogelrichtlijngebieden’, ingesteld sinds 2005 en gespreid over de oostelijke, centrale en westelijke kustnabije zone, beslaan ongeveer een vierde van het totale beschermde areaal. Ze mikken op een doelgerichte bescherming van vogelsoorten als fuut, dwergstern en visdief. Eén groot ‘Habitatrichtlijngebied’ bestrijkt een aanzienlijk deel van onze westelijke kustwateren en ijvert voor zeebodemherstel ter hoogte van zandbanken en van natuurlijke riffen van de schelpkokerworm. Daarnaast beoogt de ‘Ramsar-site’ (Westelijke Kustbanken) de populatie zee-eenden en futen te vrijwaren. En beschermt het ‘gericht marien reservaat’ sinds 2006 een klein gebiedje ten aanzien van onder meer broedende en voedselzoekende sternen. De Vlakte van de Raan is momenteel aangemeld bij de Europese Unie als Habitatrichtlijngebied, maar werd niet opgenomen in het Belgisch Marien Ruimtelijk Plan.

Op papier is de beschermde oppervlakte in Belgische zeewateren in overeenstemming met internationale richtlijnen. Zo stelt de VN-natuurorganisatie IUCN (2014) dat 30% van elk marien habitat moet beschermd worden. Maar ze stelt ook dat er in deze 30% geen ‘extractie activiteiten’, zoals visserij en zandwinning, mogen plaatsvinden. En net daar knelt het schoentje voor het Belgische deel van de Noordzee. Vrijwel zonder uitzondering is bijvoorbeeld visserij alsnog toegestaan in elk van deze Belgische beschermde zeegebieden. Het is wachten op de inhoud van de beheerplannen van de verschillende beschermde gebieden vooraleer kan worden overgegaan tot effectieve natuurbescherming.

Daarnaast zou het zinvol zijn om ook buiten deze gebieden (tijdelijke) maatregelen te nemen voor bijvoorbeeld de bescherming van paaiplaatsen van commerciële vissoorten. Dit komt op termijn de visbestanden en dus ook de vissers ten goede.

De zeven mariene beschermde gebieden in het Belgische deel van de Noordzee met hun naam, oppervlakte, onderliggende wetgeving en reden van toewijzing.

Het wettelijk instrumentarium

Het moge duidelijk zijn. Voor de Noordzee gelden een heleboel wetten die zich buigen over natuuraspecten, zowel internationale (Ramsar conventie over waterrijke gebieden; OSPAR conventie over de bescherming van het marien milieu in de NO-Atlantische Oceaan; Biodiversiteitconventie) als Europese (de hoger genoemde Habitat-en Vogelrichtlijn, de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie, de Kaderrichtlijn Water, het Gemeenschappelijk Visserijbeleid, …). Onze federale en Vlaamse ministers moeten die omzetten in Belgische en Vlaamse wetgeving. Centraal in deze oefening staan de federale Staatssecretaris Bestrijding Sociale Fraude, Privacy en Noordzee (in 2017: Philippe De Backer) en de voor visserij bevoegde Vlaamse minister van Omgeving, Natuur en Landbouw (in 2017: Joke Schauvliege). IJkpunt ter beoordeling of een juiste balans is gevonden tussen natuurbescherming en socio-economische activiteiten is 2020. Dan toetst de Kaderrichtlijn Mariene Strategie voor de eerste keer of een goede ecologische staat is bereikt in de Noordzee. Een streven dat niet enkel gericht is op het behoud van de huidige situatie – een ’verarmde’ situatie van een verzwakt ecosysteem – maar het herstel van een gezond ecosysteem nastreeft. Vermits de beschermingsmaatregelen uit de beheerplannen voor de Europese Vogel- en Habitatrichtlijngebied(en) nog niet in voege zijn, is het twijfelachtig of we deze eerste toets zullen doorstaan.

De zee stopt niet aan de grens

De natuur in het Belgisch deel van de Noordzee kan best gezien worden in een breder perspectief, ook al zorgt de Belgische staatsstructuur met zijn gesplitste politieke bevoegdheden (zie figuur) hier voor een extra uitdaging. Zee, strand, duinen en polders vormen immers één ecologisch geheel. Dezelfde zilte wind dicteert er de wet. Hetzelfde zeewater bepaalt of bepaalde er de regels. En heel wat dieren (zeehonden, sternen,…) trekken zich ook vandaag niets aan van de laagwatergrens. Daarom is het belangrijk dat er werk gemaakt wordt van een ecosysteemvisie die de zeenatuur niet los ziet van het volledige ecosysteem zee-strand-duinen-polders. De grensoverschrijdende impact van vele socio-economische activiteiten, zoals bijvoorbeeld zandsuppleties, laat zich in elk van deze compartimenten voelen.

Natuur stopt ook niet bij een internationale, regionale of lokale grens. Zo lopen de ondieptes van de Vlaamse Banken en van de Vlakte van de Raan over de landsgrenzen. Ze vormen feitelijk één geheel met respectievelijk de Bancs de Flandres (Frankrijk) en met het Nederlandse deel van de Vlakte van de Raan. Samenwerking is hier meer dan opportuun.

Natuurlijk geluid in de oceaan ontstaat door regen, bliksem, zeestromingen, onderzeese aardbevingen of door het simpele ruisen van de golven. Ook zeedieren leveren een bijdrage. Denk maar aan het gezang van baleinwalvissen, het klikken bij tandwalvissen of de geluiden van sommige vissen. De pistoolgarnaal doet er nog een schepje bij en kan met zijn scharen een dermate harde knal (218 decibel of dB) produceren dat zijn prooi verdoofd wordt of sterft. De meeste natuurlijke omgevingsgeluiden hebben een frequentie van 1 tot 50 kHz.

Onder de noemer ‘kunstmatig onderwatergeluid’ is het de scheepvaart die de meeste geluidsenergie onder 1 kHz produceert. Hierdoor is het achtergrondgeluid in een groot gebied rond drukbevaren zeeroutes continu verhoogd. Bij sonar- en seismische surveys gaat het dan weer om kortstondige intense geluidspulsen die actief worden uitgestuurd om de zeebodem en de ondergrond te onderzoeken. Scheepswrakken en scholen vis kunnen zo worden opgespoord. Onderzoekers kunnen met seismiek ook bodemlagen in kaart brengen, bijvoorbeeld in een zoektocht naar olie en gas. De energiepiek bij dit onderzoek bevindt zich, afhankelijk van het type onderzoek en de bodemdiepte, in het lage (20 Hz) tot zeer hoge frequentiebereik (500 kHz). Militairen sporen vijandelijke duikboten op met sonartoestellen die geluid maken met een zeer hoge intensiteit bij lage tot middelhoge frequenties. En tijdens het heien van palen bij de constructie van bruggen, offshore olie- en gasplatformen en windturbines op zee, bevindt de energiepiek zich in de lagere frequenties, tussen 100 Hz en 1 kHz. Door de hoge intensiteit van het geluid zijn de laagste frequenties onder water detecteerbaar tot op 70 km afstand. Onderwaterontploffingen produceren een nog hogere geluidsdruk.

Bij sonar en seismische technieken wordt geluid uitgestuurd om informatie te verkrijgen uit de teruggekaatste geluidsgolven. Maar onderwatergeluid kan ook rechtstreeks informatie opleveren zónder dat er extra geluid moet worden toegevoegd. Zo installeerde het kernstopverdrag CTBT wereldwijd een netwerk van 11 hydro-akoestische stations op de zeebodem. Zes ervan bestaan uit onderwatermicrofoons die zweven boven de oceaanbodem; vijf stations zijn uitgerust met seismometers. Deze registeren het laagfrequent onderwatergeluid (1-100 Hz) in alle wereldzeeën. Dat kan zich ver voortbewegen via de “deep sound channel”. De informatie dient om aardbevingen, explosies of nucleaire testen te detecteren en te lokaliseren.

Zeezoogdieren

Een rapport uit 1991 legde voor het eerste de link tussen het gebruik van sonar en massale strandingen van spitssnuitdolfijnen. Daarop volgden al snel meer 'atypische' strandingen, alle in verband gebracht met het gebruik van militaire sonartoestellen. Geleidelijk werd duidelijk dat heel wat zeezoogdieren schade kunnen ondervinden van door de mens gemaakt onderwatergeluid. Ze kunnen fysieke letsels en tijdelijk of permanent gehoorverlies oplopen. Het kan ze ook desoriënteren en hun foerageergedrag of habitatgebruik verstoren. Net vanwege die gevoeligheid voor onderwatergeluid zijn zeezoogdieren vaak het voorwerp van zogenaamd bioakoestisch onderzoek, dit is onderzoek naar de productie, de verspreiding en de ontvangst van geluiden door dieren.  

Vissen en ongewervelden

Recent richtte het bioakoestisch onderzoek ook zijn pijlen op vissen en ongewervelden. Verschillende studies hadden immers aangetoond dat scheepvaartgeluid een effect heeft op hoe ongewervelde dieren zich voeden of roofdieren mijden. Maar er is meer. Ook de embryonale ontwikkeling van de zeehaas (een zeenaaktslak) kan schade oplopen, zo blijkt. Het evenwichtsorgaan bij inktvissen bleek aangetast door blootstelling aan laagfrequent geluid. En bij vissen kan de aanwezigheid van menselijk geluid de voor die vissen belangrijke natuurlijke geluidsignalen overstemmen, waardoor ze belangrijke informatie mislopen. Het gedrag geraakt verstoord, er ontstaat stress, tot zelf de voortplanting eronder lijdt. Wanneer het geluid een bepaald geluidsniveau overschrijdt, kunnen ook tijdelijke of permanente fysieke letsels optreden aan het binnenoor, scheuren van de zwemblaas en beschadigingen van omliggende organen, vaak met de dood tot gevolg. Omdat heel veel factoren van tel zijn (type geluid, intensiteit, duur, voorspelbaarheid, spectrum van het geluid, vissoort, levensfase) is het moeilijk om eenduidig niveaus te bepalen waarboven schadelijke effecten optreden. 

Juridisch gezien is onderwatergeluid als gevolg van een menselijke activiteit een “grensoverschrijdende verontreiniging”. Geluid kan namelijk over de landsgrenzen heen voortbewegen. De opkomst van offshore windmolenparken zorgde voor ongerustheid over de schadelijke impact van het constructiegeluid op zeezoogdieren en in mindere mate op vissen. Dit bespoedigde het aanduiden van onderwatergeluid als ‘mariene verontreiniging’. Het hiervoor geschikte juridische instrument was de Europese Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM, van kracht sinds 2008). Die heeft als doel het bereiken van een goede milieutoestand in de Europese zeeën tegen 2020. Deze goede milieutoestand kent 11 specifieke doelen, 1 van de doelstellingen wil dat ”de toevoer van energie, waaronder onderwatergeluid, op een niveau is dat die het mariene milieu geen schade berokkent”. Er gelden twee richtgetallen: één voor impulsgeluid en één voor achtergrondgeluid. Het doel is een monitoringprogramma op te stellen om impuls- en achtergrondgeluid te meten, trends te bepalen, de invloed op het ecosysteem vast te stellen en nuttige maatregelen te treffen om waar nodig effecten zoveel mogelijk te beperken.

Als voorbeeld geldt de bouw van windmolenparken op zee. Een reuzenhamer klopt of heit de palen voor de turbines in de zeebodem. Tot voor kort dacht men dat dit gehamer sterfte veroorzaakt bij viseitjes en –larven, en dus een voedselafname betekent voor zeevogels en zeezoogdieren. Daarom koos Nederland ervoor om het voorzichtigheidsprincipe te hanteren en een heiverbod uit te vaardigen in de lente, wanneer er het meest viseitjes en –larven zijn. Na wetenschappelijk onderzoek in Nederland en België bleek de schade minder groot dan oorspronkelijk gedacht en werd het verbod in mei en juni opgeheven. Op zeezoogdieren heeft het gehamer wél een effect, en zijn er dus ook maatregelen van kracht.  Zo is het in België verplicht om in een gebied rond de heilocatie een half uur voor het heien zeezoogdieren te verdrijven met behulp van aangepast geluid. Daarna begint het heien volgens een ‘ramp-up’ procedure. De eerste heislagen gebeuren met minimale kracht en geleidelijk bouwt men op tot de maximale kracht is bereikt. De geluidspiek van de heislagen mag op 750 m afstand 185 dB niet overschrijden. Dit betekent in de praktijk dat geluidsmilderende maatregelen noodzakelijk zijn. Daarnaast kan ook een bellengordijn rond de heipaal zijn nut bewijzen. De bellen absorberen een deel van het geluid. Men experimenteert ook met het inpakken van de heipaal met een mantel van geluidsisolatie, met andere hamertypes (bv. ‘blue piling’) en met andere types palen.

Onderzoekers troffen al microplastics aan in de maag en darm van mosselen, garnalen, langoustines, alikruiken en vissen (wijting, kabeljauw en sprot). Bij vis vormt zich geen probleem naar menselijke consumptie toe. De microplastics worden immers samen met de ingewanden bij het schoonmaken verwijderd. Bij garnalen en langoustines verwijderen we enkel de schaal en de kop. Een deel van het darmkanaal blijft aanwezig. En weekdieren zoals mosselen en alikruiken worden zelfs in hun geheel geconsumeerd. Bij het eten van schaal- en schelpdieren krijgen we dus wél microplastics binnen. Een portie garnalen (250 g ongepeld) bevat gemiddeld 17 microplastics. Bij een portie mosselen (250 g vlees) neem je 90 microplastics op. Een echte mosselliefhebber kan zo tot 11.000 microplastics per jaar opnemen!

De bouw van de dokken, midden 19de eeuw, voorzag in een trap die de kaai rechtstreeks verbond met de aanmerende vissersboten. Eeuwenlang beschikten de vissers-reders vrij over hun vangst en bepaalden ze zelf de verkoop. Het grootste deel van de vangst ging naar de reder, want met de vangst dienden alle onkosten gedekt te worden. De rest kwam toe aan de bemanning: de zogenaamde deelvis. En wat de bemanning aan verse vis zelf niet nodig had verkocht ze bij de trap aan handelaars of particulieren. Een wet van 15 mei 1870 bevestigde dit gebruik: een verplichte keuring vóór de verkoop, een opgelegde verkoop in de vismijn of het verbieden van huis-aan-huis verkoop mochten de visserij niet belemmeren.

Al snel ontwikkelde de trap zich tot een vaste stek waar vissers of hun vissersvrouwen moruwe (gezouten kabeljauw), sprot, haring en garnaal konden ‘verkletsen’: een korte keten pur sang. Ook de bootsjouwers die de schepen met de hand tot tegen de kaai trokken en hielpen bij het lossen van de schepen deden dat. In ruil voor wat vis, verkochten ze er de vis die ze niet zelf nodig hadden. De trap was toen nog degelijk een trap, maar dan een met als nevenactiviteit visverkoop. Op dat moment lag de ‘echte’ vismarkt van Oostende tussen de Kadzandstraat en de Bonenstraat. Waar nu een gezellig pleintje is, bevond zich toen (gesloopt in 1955) een huizenrij en een overdekte markt met stenen tafels.

In 1933 leek het einde van de vistrap even in zicht. Bij het in gebruik nemen van de nieuwe vissershaven voerde de stad Oostende, als eigenaar van de dokken en de vismijn, een nieuw reglement in. Alle vissers die deze locaties gebruikten, werden verplicht hun volledige vangst in de vismijn te verkopen. Bovendien moest alle vis er eerst gekeurd worden. Maar ook nu bleef één plek buiten schot: de vistrap. Over een breedte van een meter was de kaaimuur van het Montgomerydok eigendom van het ministerie bevoegd voor bruggen en wegen. Het stedelijk reglement gold er niet en de visverkoop in openlucht kon er gewoon doorgaan, ja zelfs uitbreiden naar de rest van de kaai: vis uitgestald op zeven of op de grond, garnaal, te koop aangeboden in bennen en met een beker afgemeten. Later volgden geïmproviseerde stalletjes met karretjes, tafeltjes, kasten, parasols … tot begin de jaren ’80 vaste kraampjes met zeilen afdakjes hun intrede deden.

In 1986 stond het ministerie van volksgezondheid ongekeurde vis niet langer toe. De vis moest in de vismijn veterinair gekeurd en geveild worden. Vissers mochten niet meer rechtstreeks aan de trap leveren. Om aan de nieuwe eisen te voldoen maar ook tegemoet te komen aan de vissers en het toerisme, bouwde de Stad Oostende dan maar een nieuwe ‘vistrap’: een U-vormig gebouw met zestien gemetste, overdekte stalletjes en een ruimte voor viskeurders. Dit nieuwe gebouw kon de keuring op sanitaire voorzieningen met verve doorstaan, al werd de vis nog steeds niet gekeurd...

In 2016 onderging de vistrap een laatste metamorfose. Opnieuw liggen nieuwe en strenge eisen, nu van het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen, aan de basis. Deze huidige vistrap is V-vormig en bestaat uit twee losstaande paviljoenen met een plat dak en een golvende luifel. Er zijn acht verkoopstanden met toonbanken en frigo’s. En een ijsmachine.

En al mag de hygiëne sinds halfweg de 19de eeuw dan wel zijn binnengeslopen, de vistrap is zijn charme blijven behouden. De visvrouwen blijven even enthousiast hun waar verkopen. Onder het toeziend oog van Lucy Loes.

En laat duurzaamheid nu net vooropstaan in dit initiatief. Vaak zit er, zonder dat we er bij stilstaan, polyester in onze kledij. Bij elke wasbeurt van deze kledingstukken komen er minuscuul kleine stukjes plastics vrij. Die vloeien met het afvoerwater naar het waterzuiveringsstation. En … daar glipt minstens een deel van deze microplastics letterlijk door de mazen van het net om te eindigen in de zeeën en oceaan. De aanwezigheid van grote hoeveelheden plastic en dus ook microplastics kent nu al zijn gevolgen voor het zeeleven. Daarom kiest het VLIZ bewust voor producten uit 100% bio-katoen. Ook een eerlijke handel (‘fair trade’) staat hoog in ons vaandel. Bij de T-shirts geldt daarbovenop het principe ’fair share’: de T-shirts worden aan een iets hogere prijs aangekocht en het verschil gaat rechtstreeks naar de arbeiders in de textielfabrieken. Voor de betrokkenen betekent het een welgekomen verhoging van het salaris.