Als strandschelpen konden praten

Neem nu de nonnetjes. De topsoort tijdens de Grote Schelpenteldag van 14 maart 2021. Net als de meeste schelpen die aanspoelen aan de vloedlijn leeft het nonnetje niet op het strand zelf, maar in de ondiepe kustzone in de zeebodem. En in het geval van nonnetje dan nog het liefst in een zeebodem waar er wat meer slijk te vinden is, zoals in de ondiepe wateren aan onze Belgische oostkust. Die zone herbergt oude kleibanken en staat sterk onder invloed van het slibrijke water van de Schelde.

Nonnetjes leven tot 6 centimeter ingegraven. Alleen hun twee zuigbuisjes (sifo's) steken boven de  bodem uit. Met het ene voeren ze vers water, rijk aan voedsel en zuurstof, aan. De andere sifo voert het water en de afvalstoffen af. Krabben, garnalen en (plat)vissen bijten vaak de topjes van de sifo’s af, als hapje. Die groeien na een tijdje weer bij. Als er in de zomer en het najaar minder voedsel in het water zweeft, kruipen de nonnetjes ietsje minder diep en voelen ze met hun tot wel 6 centimeter lange sifo’s het bodemoppervlak af op zoek naar eetbare algen en brokjes detritus, dood organisch materiaal. Die pipetteren ze op met de instroombuis, die werkt als een onderwaterstofzuiger.
 

Heel soms komen er ook massale strandingen voor waartussen nog veel levende schelpdieren zitten. Uit de ondiep gelegen kustbanken worden ze door diepe golven en sterke stromingen op de kust geslagen. Een festijn voor meeuwen, strandlopers en ander kustvogels die zich dan een indigestie schranzen. Wordt het massaal aangeboden vlees van Amerikaanse zwaardscheden, Amerikaanse boormossels of nonnetjes ook de meeuwen teveel, dan kan de aangespoelde massa tijdelijk voor een rottend geurtje zorgen.
 

Voor schelpdieren die zich in de zeebodem ingraven, is de samenstelling van het sediment een sterk bepalende factor voor hun voorkomen. Ligt er veel slib op de bodem of bestaat het sediment eerder uit zand? Fijn zand of grof zand, zand met veel schelpfragmenten of grind erin? Dit alles maakt of een soort schelp er zal kunnen overleven of niet. Ook de mate waarin de bovenste bodemlagen in beweging zijn onder invloed van stromingen en golven (de dynamiek) bepaalt de samenstelling van de bodemfauna. En beide, de dynamiek en de bodemsamenstelling, staan natuurlijk niet los van elkaar. Dichter bij de kustlijn, op de toppen en de flanken van zandbanken werken golven en stromingen continu in op de zeebodem, en gaan de sedimentkorrels gemakkelijk in beweging. Sommige schelpdiersoorten kunnen daarmee om, andere soorten niet. Die verkiezen eerder de luwtes van de geulen of dieper water.

Zo is de Amerikaanse zwaardschede een soort die graag in de dynamische kustwateren leeft. Deze exoot – ooit als larve in Europa verzeild geraakt via ballastwater van schepen –  leeft van aan de lage laagwaterlijn tot op 15 meter diepte. Typisch voor de minder slibrijke westkust zijn dan weer de gewone en Japanse tapijtschelp, het zaagje, de witte dunschaal en de rechtsgestreepte platschelp. Eenmaal weg uit de ondiepe kustwateren – waar het sediment veel minder slib bevat – tref je een zone met halfgeknotte strandschelpen. Nog verder van de kust, waar het slib helemaal wegblijft, leven zijn neefjes de ovale strandschelp en stevige strandschelp.
 

Toch geeft de schelpensamenstelling op het strand niet 100% weer wat er vandaag de dag in de Belgische zee leeft. Schelpen die verder van de kust voorkomen, spoelen in mindere mate aan op de Belgische stranden. Dat doen ze meer noordelijk. Anderzijds spoelen op onze stranden nu en dan wel soorten aan die wat verder weg leven of die oorspronkelijk een ander continent als thuishaven hadden (exoten).

De stromingen voeren ook schelpen naar het strand die lange tijd bedolven zaten onder dikke bodemlagen. En zandopspuitingen zorgen voor schelpen op het strand die voor honderden, duizenden tot miljoenen jaren vast zaten in de bodem. We spreken dan van sub-fossiele of fossiele schelpen. Aan de kleur van deze schelpen kan je vaak afleiden in welke bodemomstandigheden ze begraven zaten. Was de bodemlaag zuurstofrijk, dan kleuren de schelpen – onder invloed van ijzeroxiden – roestbruin. Was de bodemlaag zuurstofloos, dan hebben zwavelverbindingen (zoals ijzersulfide) en fosfaten gezorgd voor een donkerblauwe tot zwarte verkleuring.

Die verkleuring treedt al op na enkele tot honderden jaren. Niet alle bruin- of zwartverkleurde schelpen zijn dus fossiel. Een trucje om echt oude fossielen uit het Pleistoceen te onderscheiden is de schelpen tegen het licht houden. Recent gestorven schelpen – opgebouwd uit calciet en aragoniet – blijven altijd nog een beetje lichtdoorlatend. Bij echte fossielen daarentegen is de schelpsamenstelling gewijzigd en de schelp zwaarder: al het aragoniet is omgezet in calciet, waardoor de schelp zijn transparantie verliest.
 

Ook veel van de halfgeknotte strandschelpkleppen die we vandaag op onze stranden aantreffen blijken sub-fossiel of fossiel te zijn.

Onder de fossiele schelpen zijn zelfs een aantal schelpdierensoorten te vinden die nu uitgestorven zijn. Enkele van deze soorten zijn te zien op de gratis expo ‘Fossielen uit de Noordzee’ die nog tot 20 juni loopt in het Provinciaal bezoekerscentrum Duinpanne. Om ze zelf op het strand te spotten, moet je al een beetje een kenner zijn, en wat geluk hebben. Met uitzondering dan van de zwinkokkel. Met zijn zeer dikke schelp en zwaar slot valt deze schelp zelf niet-specialisten op. De zwinkokkel leefde tijdens het Eoceen (56-34 miljoen jaar geleden) aan onze kust en is daarmee ouder dan de oudste mensachtigen!